Ogród francuski mistrza kompozycji Le Nčtre

Żył przez niemal całe stulecie i umarł wraz z XVII wiekiem, w 1700 r. Był rówieśnikiem Kartezjusza i Pascala. Widział triumfy Moliera i Racine'a, tworzył nawet architektoniczno-ogrodowe tło dla ich spektakli. Panował nad królestwem ogrodów równie długo, jak Ludwik XIV nad królestwem Francji; a nawet dłużej, bo styl Le Netre'a dominował w europejskich ogrodach jeszcze kilkadziesiąt lat po jego śmierci. Kolejni nadworni artyści i architekci odchodzili, zmieniali się dworscy ministrowie, zaś Le Netre nie miał następcy ani rywala.

Ogrodnicy z Tuileries

Pochodził z rodziny ogrodników: jego ojciec opiekował się ogrodami Tuileries w Paryżu, dlatego też André wychował się przy tej królewskiej rezydencji i mógł nieustanne śledzić przemiany całego założenia. Malarstwa uczył się u Simona Voueta (wybitnego malarza francuskiego baroku), po czym otrzymał funkcję ogrodnika królewskiego i opiekę nad Tuileries. Wielka kariera Le Netre'a i zarazem tzw. styl Ludwika XIV w architekturze i zdobnictwie rozpoczęły się w 1656 r. od realizacji Vaux-le-Vicomte - wspaniałej rezydencji głównego ministra królewskiego Nicolasa Fouqueta. Paradoksalnie, Foquet przypłacił niełaską i więzieniem splendor swojej siedziby, a zazdrosny król przejął jej wzór i twórców do realizacji Wersalu. Odtąd Le Netre stał się nie tylko głównym twórcą ogrodów Ludwika XIV, ale i jednym z autorów tego sposobu artystycznego myślenia, który ówczesna Francja miała narzucić światu.

Epoka wielkich ogrodów

Równolegle do wielkiego parku w Wersalu, Le Netre pracował przy kształtowaniu ogrodów rezydencji królewskich w okolicach Paryża: Saint-Germain-en-Laye ze słynnym tarasem widokowym, Fontainebleau czy Marly z najwspanialszymi we Francji urządzeniami wodnymi. Projektował także siedziby krewnych i ministrów króla, np. Chantilly, Saint-Cloud, Sceaux i Meudon. Rozwijając wzory włoskich i francuskich renesansowych ogrodów geometrycznych, Le Netre nadał im prawdziwie monumentalną skalę. Z geometrii uczynił zasadę ładu rządzącego całym założeniem, wprowadził śmiałe rozwiązania perspektywiczne. Aby ukazać absolutny porządek panujący w naturze, swoje ogrody komponował osiowo, z czytelnym podziałem na strefy roślinności niskiej i wysokiej. Przy klasycznej dominacji układów jasnych i regularnych, potrafił też mistrzowsko stosować charakterystyczne dla baroku kontrasty: skali, koloru, światła i cienia, a także efekty iluzji przestrzennych.

Wersal - serce Francji

Arcydziełem Le Netre'a i całej jego epoki są monumentalne ogrody Wersalu. Od lat 60-tych do 90-tych XVII w. kształtował je we współpracy z kilkoma wybitnymi architektami, rzeźbiarzami, głównie Charles'em Le Brunem - autorem wystroju królewskiego pałacu. Ta jedna z największych inwestycji nowożytnej Europy przede wszystkim poraża skalą. Jednak z rozrzutności narzuconej wolą Ludwika XIV, Le Netre potrafił uczynić wielkość - pojmowaną jako środek wyrazu sztuki ogrodowej. Tylko on, bowiem ani architektura, ani wystrój wnętrz Wersalu nie osiągają tej klasy artystycznej co ogrody.

Rezydencję króla Francji naśladowano przez cały wiek XVIII, w krajach niemieckich i w Polsce, w Hiszpanii i we Włoszech. Pod wpływem Le Netre'a powstało kilka wielkich europejskich założeń ogrodowych - Caserta koło Neapolu, "podlaski Wersal" Branickich w Białymstoku, carski Peterhof pod Petersburgiem, Drottningholm w Szwecji i Het Loo w Holandii, a także liczne parki Wiednia, Monachium i innych miast niemieckich. Le Netre wpłynął też na angielskie ogrody regularne, zanim na Wyspach wybuchła wielka rewolta przeciw jego stylowi, z której zrodziły się parki krajobrazowe XVIII wieku.

Ogrodnik, architekt czy malarz?

W twórczości Le Netre'a nie chodziło o podporządkowanie kompozycji architekturze, ale o całościowe stworzenie wizerunku rezydencji, w której pałac był tylko częścią wielkiego kompleksu tarasów, schodów, basenów, kanałów, rzeźb, szpalerów drzew. Osie kompozycji pomyślane były w skali nieomal kosmicznej. Trudno się oprzeć wrażeniu, że przynajmniej dwie z nich: wersalska i paryska (wyprowadzona z Tuileries, i przekształcona później w Pola Elizejskie) w ogóle się nie kończą... Niestety, niewiele dzieł Le Netre'a przetrwało do dziś w stanie, który pozwalałby w pełni rozumieć i docenić jego geniusz.

Wizjoner

kompozycja barokowego ogrodu wydaje się być gwałtem na naturze. Ogród francuski XVII w. jest jednak próbą ukazania boskich, niezmiennych praw w dzikim, zmiennym świecie natury. Późniejsi osiemnastowieczni krytycy zimnej regularności i abstrakcyjnego myślenia Le Netre'a przeciwstawiali jego koncepcjom tzw. parki krajobrazowe. Były one jednak w istocie równie sztuczną kreacją. Jedną z nich można jeszcze dzisiaj podziwiać nawet w Wersalu, gdzie żywioł "naturalnego" parku sąsiaduje z geometrią Le Netre'a (w zespole Hameau i Petit Trianon). Trudno porównywać te dwa światy ogrodów; wydaje się jednak, że we Francji nigdy już nie pojawił się równie natchniony wizjoner tej sztuki.