Rekuperacja od decyzji do montażu

Czy warto montować rekuperację, czyli wentylację mechaniczną z odzyskiem ciepła? Czy da się bez niej żyć? A jeśli już się na nią zdecydujemy, która oferta jest lepsza? To kilka najczęściej pojawiających się pytań na ten temat wziętych prosto z grup tematycznych o budowie domów na FB. W tym artykule poznamy różnice pomiędzy rekuperacją a wentylacją grawitacyjną, dowiemy się jakie są zalety i wady rekuperacji oraz na co należy zwrócić uwagę przed i w trakcie wyboru wykonawcy. Moim celem jest na tyle przybliżyć Państwu temat, abyście mogli samodzielnie podjąć decyzję o tym, czy warto zdecydować się na ten system, czy może zostać przy tradycyjnej wentylacji grawitacyjnej. Jeśli zapadnie decyzja na tak, podpowiem, czym się kierować podczas wyboru oferty i wykonawcy, aby być w pełni zadowolonym z działania rekuperacji.

Wentylacja w domu – wczoraj i dziś

Jeszcze kilka lat temu w projektach domów jednorodzinnych z góry przewidziana była wentylacja grawitacyjna. Dopiero na życzenie inwestora następowała zmiana na rekuperację, czyli wentylację mechaniczną z odzyskiem ciepła.

Wentylacja grawitacyjna

Ten rodzaj wentylacji działa na prostej zasadzie – świeże powietrze z zewnątrz nawiewane jest przez nawietrzaki w tzw. pomieszczeniach czy stych (np. salon, sypialnie) i odbierane przez kratki do kominów wentylacyjnych w pomieszczeniach brudnych (łazienka, WC, kuchnia). W praktyce taki układ jest wydajny najczęściej wyłącznie zimą, kiedy różnica pomiędzy temperaturą na zewnątrz a wewnątrz domu, i idąca za nią różnica ciśnienia, powoduje cyrkulację powietrza. W okresach przejściowych działanie to zanika, a latem efekt się odwraca – do domu zaciągane jest cieplejsze powietrze z zewnątrz. Osobną sprawą jest komfort użytkowania wentylacji grawitacyjnej. A w zasadzie jego brak. Zimą powietrze nawiewane ma niską temperaturę, co powoduje, że znaczna część użytkowników zamyka lub zatyka nawietrzaki „aby nie wiało”. Tym samym „wyłączają” wentylację i zwiększa się poziom CO2, LZO (lotnych związków organicznych) oraz wilgoci. Efektem jest złe samopoczucie domowników i po jakimś czasie grzyb na ścianach. 

Wentylacja mechaniczna z odzyskiem ciepła

Obecnie coraz większą popularnością wśród inwestorów cieszy się wentylacja mechaniczna z odzyskiem ciepła. To właściwa nazwa systemu potocznie nazywanego rekuperacją. Jak sama nazwa wskazuje do jej realizacji potrzebujemy urządzenia mechanicznego – rekuperatora. To on, jako serce instalacji, odpowiada za dostarczanie świeżego powietrza z zewnątrz, a następnie usuwanie zużytego z domu. Oprócz odpowiedniej wentylacji ma za zadanie odzyskiwać energię cieplną z powietrza usuwanego z pomieszczeń. Szczegółami do tyczącymi rekuperatora i jego pracy, zajmiemy się w kolejnym wydaniu magazynu Ładny Dom. 

Zalety rekuperacji

Pełna kontrola przez cały rok. Jednym z najważniejszych atutów rekuperacji w porównaniu do wentylacji grawitacyjnej jest to, że wentylacja mechaniczna działa skutecznie przez cały rok. I co istotne, to użytkownik ma pełen wpływ na jej intensywność niezależnie od pogody czy temperatury na zewnątrz.

Odzysk ciepła. Niewielu inwestorów zdaje sobie sprawę, że nawet 55% całego ciepła, jakie wyprodukuje urządzenie grzewcze, ucieka przez kominy wentylacyjne przy zastosowaniu wentylacji grawitacyjnej. Natomiast za pomocą rekuperacji, a właściwie jej głównego elementu, czyli rekuperatora możemy odzyskać nawet 85-90% tego ciepła. Oznacza to, że nasze urządzenie grzewcze (kocioł kondensacyjny na gaz lub pompa ciepła powietrzna lub gruntowa) będzie mogło pracować z mniejszą wydajnością dla zachowania tej samej temperatury powietrza w domu.

Komfortowa temperatura nawiewu. Ściśle z odzyskiem ciepła wiąże się temperatura nawiewu powietrza do pomieszczeń. Używając rekuperacji z nawiewników, umieszczonych z reguły w sufitach, napływa powietrze o temperaturze tylko kilku stopni niższej niż ta w domu. Żeby lepiej to zobrazować, warto znów od nieść się do wentylacji grawitacyjnej. W tym przypadku przy temperaturze -10oC na zewnątrz i 22oC w domu, do pomieszczeń napływa strumień powietrza o temperaturze -10oC, a przy rekuperacji około 18-20oC.

Odpowiednia jakość powietrza. Stosując wentylację mechaniczną, pozbywamy się z powietrza CO2, LZO, roztoczy, wirusów, bakterii i… kurzu. Dzięki temu oprócz zdecydowanie lepszego samopoczucia i mniejszego ryzyka chorób, zacznie łatwiej dbać o czystość w domu.

Przefiltrowane powietrze zewnętrzne. Każdy rekuperator jest wyposażony w filtry. W standardzie są to filtry o klasie od G4 do F7. Pierwsze z nich zatrzymują kurz, zaś F7 – alergeny, pyłki roślin, a nawet (w około 80%) pyły PM10 i PM2,5, czyli składowe smogu.

Pasywne osuszanie powietrza. W domu z rekuperatorem, wyposażonym w wymiennik entalpiczny lub obrotowy II generacji sorpcyjny-entalpiczny, powietrze nawiewane z zewnątrz do pomieszczeń będzie pasywnie osuszane. Dzięki temu, jeśli w budynku zamontowana jest także klimatyzacja, będzie ona pracować na niższych obrotach. Ma to związek z tym, że klimatyzacja dużą część swojej pracy prze znacza na osuszenie powietrza, a dopiero potem je schładza. Z do świadczenia wynika, że koszty roczne pracy klimatyzacji przy rekuperacji ze wspomnianymi wymiennikami mogą być nawet o 30% niższe.

Odzysk chłodu. Kolejną rzeczą, którą odczują latem użytkownicy domu z rekuperacją i klimatyzacją, jest odzysk chłodu. Tutaj rodzaj wymiennika ciepła nie ma już znaczenia. Każdy rekuperator latem realizuje odwrotny proces do odzysku ciepła, odzyskując chłód z powietrza usuwanego z pomieszczeń.

Komfort mieszkania. W domu z rekuperacją można zapomnieć o otwieraniu okien i uciążliwych przeciągach. Do tego wiosną i latem nie ma problemu np. z komarami czy meszkami. Poza tym, gdy instalacja rekuperacji jest dobrze wykonana, domownicy praktycznie nie zauważają jej działania.

Odpowiednia wilgotność w domu. To zwykle dość kontrowersyjna kwestia. Dlaczego? Często można spotkać się bowiem z opinią, że wentylacja mechaniczna ma za zadanie usuwać wilgoć z domu. Moim zdaniem i tak, i nie. Tak, ponieważ ma za zadanie usuwać jej nadmiar, nie – ponieważ usuwając całą wilgoć, doprowadzamy do przesuszania powietrza zimą. Do tego, aby zachować jej prawidłowy poziom nie wystarczy tylko system rekuperacji. Podobnie jak przy pasywnym osuszaniu, należy mieć rekuperator z wymiennikiem ciepła entalpicznym, obrotowym lub obrotowym II generacji sorpcyjnym-entalpicznym.

Uwaga! Na komfort przebywania ludzi w pomieszczeniu wpływają trzy elementy: temperatura, jakość powietrza (czyli zawartość CO2, LZO, kurzu itd.) oraz właśnie wilgotność. 

Skąd w domu bierze się wilgoć?

Człowiek najlepiej czuje się w przedziale wilgotności względnej od 40 do 60%. Niższe wartości odczuwamy jako suche powietrze (poniżej 30% jako bardzo suche), a wyższe jako zbyt wilgotne. W domu mamy bardzo wiele źródeł wilgoci. Co ciekawe głównym źródłem jesteśmy my sami. Przykładowo podczas snu produkujemy 50 g pary wodnej na godzinę, oglądając telewizję ok. 70g/h, a podczas wysiłku fizycznego związanego z ćwiczeniami nawet 300 g/h. Do tego dochodzą źródła punktowe, takie jak kąpiel, gotowanie, pranie czy zmywanie podłóg. I nawet przy wentylacji grawitacyjnej lub po zamontowaniu rekuperacji z wymiennikiem ciepła, ale bez odzysku wilgoci, zimą i tak powietrze jest z reguły zbyt suche. Dzieje się tak dlatego, że bardzo wysoka – nawet 95% – wilgotność względna powietrza zewnętrznego o temperaturze np. -5ºC, po dostaniu się do domu i ogrzaniu do 22ºC drastycznie maleje do ok. 15%. My dokładamy do tego to, co wyprodukujemy, ale działająca wentylacja usuwa całość na zewnątrz. Dopiero rekuperacja z jej odzyskiem pomaga nam zachować ją na odpowiednim poziomie. Nawet gdy nie wyprodukujemy jej wystarczająco dużo, to punktowo dodany nawilżacz do starczy jej tyle do systemu, aby w całym domu było komfortowo.

Wady rekuperacji

Działa dobrze pod pewnym warunkiem. To istotny minus tego systemu. Aby dobrze działał, musi być dobrze wykonany. Niestety na rynku jest bardzo dużo pseudofachowców i osób które oferują wykonanie instalacji, nie mając o tym w praktyce pojęcia. Przekłada się to potem na szereg problemów, których naprawa może być bardzo trudna i kosztowna.

Wyższe nakłady początkowe. Instalacja rekuperacji kosztuje więcej niż wentylacja grawitacyjna. To nie znaczy jednak, jak się niektórym inwestorom wydaje, że układ wentylacji grawitacyjnej jest tani. Musimy przecież postawić kominy i zamontować nawietrzaki, co również wiąże się z określonymi wydatkami, które wcale nie są takie małe.

Wyższe koszty utrzymania. Rekuperator podczas działania pobiera prąd. Ile to będzie miesięcznie czy rocznie zależy od konkretnego modelu, automatyki sterowania, zabezpieczenia przez zamarzaniem itd.
Do tego jego praca musi być ciągła – urządzenia nie należy wyłączać. Nawet kiedy jesteśmy na urlopie, powinno być włączone, chociaż na najmniejszym biegu. Kolejne wydatki związane są z koniecznością wymiany filtrów – trzeba to robić minimum raz na pół roku. Ich cena zależny m.in. od klasy filtra czy dostępności zamienników. Na koniec koszty przeglądów. Część dostępnych urządzeń możemy sprawdzać sami, część wymaga przyjazdu instalatora. Natomiast instalacja, jeśli jest dobrze wykonana, nie wymaga specjalnej konserwacji przez dość długi okres czasu.

Jeśli chodzi o koszty montażu i eksploatacji rekuperacji, to jest tyle zmiennych, że trudno jest podać dokładne kwoty. Szacunkowo można określić, że dla domu o powierzchni ok. 150 m2 koszt profesjonalnie wykonanej instalacji, opierającej się na dobrej klasy materiałach i dobrej klasy rekuperatorze wyniosą 30-39 tys. zł brutto. Z kolei wydatki na eksploatację (biorąc pod uwagę ceny z 2023 r.) w domach 100-150 m2, nie były zazwyczaj niższe niż 50 zł i wyższe niż 150 zł miesięcznie.

Projekt rekuperacji

Dla domów jednorodzinnych wystarczy zazwyczaj odpowiednio opracowana koncepcja instalacji. Nie zawsze jest konieczny projekt w pełnym tego słowa znaczeniu. Co odróżnia koncepcję od projektu? Brak podpisu projektanta z odpowiednimi uprawnieniami. Wydawałoby się, że podpis i pieczątka gwarantują jakość – niestety, nie zawsze tak jest.

Skąd wziąć projekt?

Tutaj mamy wiele możliwości. Na rynku znajdziemy firmy specjalizujące się w projektowaniu tego typu systemów. Poza tym producenci za równo rekuperatorów, jak i systemów rozprowadzania powietrza (systemów rozdzielaczowych), czy nawet większe hurtownie wentylacyjne oferują takie usługi. Wreszcie koncepcję takiego rozwiązania wykona dla nas również profesjonalny instalator. Na pewno niezależnie od źródła warto sprawdzić poprawność takiego projektu.

Jakie dane muszą być zawarte w koncepcji/projekcie?

Bilans powietrza. Określa, ile powietrza w m3/h będzie nawiewane do pomieszczeń czystych (są to np. pokoje, sypialnie), a ile usuwane z brudnych (to np. łazienka, kuchnia, toaleta). Ważne, aby te dwie wartości zawsze się bilansowały. Podany będzie także wydatek projektowy, czyli taki, przy którym rekuperator powinien pracować przez większość czasu. Przyjmuje się, że przy wydatku projektowym rekuperator powinien osiągać 50-60% swojego wydatku maksymalnego. Rozmieszczenie anemostatów oraz czerpni i wyrzutni. Na planie naszego domu powinniśmy zobaczyć konkretne lokalizacje anemostatów – zarówno nawiewnych, jak i wywiewnych wraz z informacją, ile kanałów wentylacyjnych będzie doprowadzonych do każdego punktu. Oprócz tego dowiemy się, gdzie będzie zamontowana czerpnia, a gdzie wyrzutnia. Średnica kanałów. W koncepcji/ projekcie będzie też informacja o przekrojach kanałów – głównych i doprowadzających powietrze do skrzynek rozprężnych Lokalizacja rekuperatora. Musimy też wiedzieć, gdzie będzie znajdował się rekuperator. Lokalizacji urządzenia nie można dowolnie zmieniać i – co równie istotne – zawsze musi być zapewniony do niego swobodny dostęp w celu wymiany filtrów czy usunięcia awarii. Uwaga! Wszystkie wymienione wyżej dane muszą się znaleźć w koncepcji/projekcie. Dobrze jest, jeśli projekt zawiera również schemat, którędy będą rozprowadzone kanały, przeliczony bilans wilgoci czy dodatkowe opisy m.in. na temat izolacji i parametrów rekuperatora.

Wykonawca rekuperacji

Z doświadczenia wiem, że przy dobrze wykonanej instalacji nawet budżetowy rekuperator będzie pracował lepiej niż najdroższy model z półki premium, ale podłączony do źle zaprojektowanego i zamontowanego systemu. Nieodpowiedni fachowcy. Znajdziemy na rynku wielu wykonawców, którzy mimo, że oferują sprzedaż i montaż rekuperacji, to nie powinni się nią zajmować. Powietrze wydaje się bowiem znacznie łatwiejszym do opanowania medium niż woda czy prąd. Często zdarza się, że fachowcy, którzy układają w naszym domu instalację wod.-kan. czy ogrzewanie, równie chętnie podejmują się montażu rekuperacji. Co więcej, mogą dać nam świetną cenę, zachwalając, że tak to zrobią, że z jednego panelu będziemy sterować i kotłem/pompą i rekuperatorem. Tak. To duży plus, ale jedyny… Tylko jak ten system zostanie zamontowany? Niestety zazwyczaj źle. Efektem tego będą problemy  z temperaturą nawiewu, wysokim zużyciem energii, brakiem komfortu, a w skrajnych (choć nie tak rzadkich) przypadkach może dojść do zalania sufitów wodą cieknącą z anemostatów. Sygnałem ostrzegawczym, że nie mamy do czynienia z profesjonalistą, jest brak pytania o projekt. Ta kategoria „ekspertów” uważa, że ma na tyle szeroką wiedzę i doświadczenie, że projekt nie jest im potrzebny.

Samodzielny montaż. Mając zmysł techniczny, trochę samozaparcia i po zdobyciu wiedzy na forach internetowych, Youtube i grupach tematycznych na FB część inwestorów uważa, że jest w stanie samodzielnie ułożyć przewody instalacji mechanicznej. W tym wypadku kluczowy będzie dobry, zweryfikowany projekt z rozrysowanym prowadzeniem kanałów. Całą instalację można wykonać samo dzielnie z jednym wyjątkiem. Montażu rekuperatora powinna jednak dokonywać osoba z doświadczeniem. Nie chodzi o jego fizyczne wpięcie w instalację, ale o pierwsze uruchomienie i regulację systemu. Dodatkowo pojawia się kwestia gwarancji na rekuperator. Warto zwrócić uwagę na to, że jeśli zakupu i montażu dokona instalator, on ponosi odpowiedzialność gwarancyjną. Wielu producentów z podejrzliwością patrzy bowiem na zgłoszenia gwarancyjne w przypadku samodzielnego montażu urządzenia przez inwestora.

Profesjonalny wykonawca. Nikogo nie trzeba przekonywać, że najtrudniej jest znaleźć właśnie takiego fachowca. Tym, o co spyta, jest projekt systemu. Jeśli go mamy, to zaproponuje jego weryfikację. A w przypadku braku projektu przygotuje go, zanim rozpocznie prace. Solidnego wykonawcę można również poznać po tym, w jaki sposób od powiada na nasze pytania – czy rozwija interesujące nas zagadnienia, czy raczej jest zdawkowy w informacjach. Wato przy tym pamiętać, że sami nie jesteśmy ekspertami, więc nie zawsze potrafimy zweryfikować wszystkich omawianych kwestii. Dlatego kluczowym narzędziem weryfikacji jest otrzymana oferta.

Gdzie szukać dobrego instalatora? Często poszukiwania rozpoczynamy, pytając rodzinę i znajomych, a także przeglądając popularne wyszukiwarki i strony w internecie. Ważne, aby za wsze kierować się zasadą ograniczonego zaufania. Nie wiemy kto na grupach czy forach, tak naprawdę poleca danego wykonawcę i czy faktycznie są to zadowoleni klienci. Nawet na polecenia od rodziny czy znajomych warto patrzeć przez podobny pryzmat i zadać sobie pytanie, czy do końca potrafią zweryfikować, czy założona u nich parę miesięcy temu instalacja jest dobrze wykonana. Praktycznym i najlepszym sprawdzeniem instalacji jest pełen rok jej pracy – zarówno w najtrudniejszym pod kątem skutecznego i bezawaryjnego działania systemu okresie zimowym, jak i letnim. 

Oferta na zakup i montaż

Większość inwestorów po otrzymaniu oferty skupia się na samym urządzeniu – rekuperatorze. Wynika to stąd, że analizując np. ofertę hydraulika na montaż instalacji wod.-kan. i ogrzewania, nie dociekamy jakiej firmy będą rury, złączki czy pompy obiegowe. Najczęściej pytamy o markę kotła lub pompy ciepła. I to temu urządzeniu poświęcamy najwięcej uwagi. A tymczasem w przypadku rekuperacji dobry rekuperator to tylko około 25% sukcesu. Dlatego tak ważny jest wybór wykonawcy, a odpowiednio przygotowana przez niego oferta może nam znacznie więcej wyjaśnić niż kolejne spotkania. Istotne jest zwłaszcza to, na ile oferta jest dokładna, czy zawiera wyłącznie cenę czy także wykaz elementów, jakie zostaną użyte, czy opisuje poszczególne elementy i jest dla nas przejrzysta.

Zestawienie materiałów. To podstawa oferty. I nie chodzi tutaj o rozliczenie wykonawcy z każdego metra kanału wentylacyjnego. Nie potrzebujemy również cen przy poszczególnych elementach. Istotne jest to, abyśmy mieli jasną informację co się znajdzie w naszej instalacji. Dzięki temu potem unikniemy niepotrzebnych nieporozumień na linii inwestor – wykonawca. Poniżej podaję listę tego, co po winno się znaleźć w takim zestawieniu: rodzaj kanałów głównych i rozprowadzających powietrze do pomieszczeń; rodzaj skrzynek rozdzielaczowych i rozprężnych; rodzaj tłumików akustycznych; typ anemostatów oraz czerpni i wyrzutni; dokładny model rekuperatora.

Cena. Zazwyczaj inwestorzy pobieżnie przeglądają ofertę, przechodząc od razu do ceny. To oczywisty błąd, ponieważ oferty, które otrzymaliśmy mogą się różnić w zasadzie wszystkim. Porównanie ich wyłącznie na podstawie ceny tak naprawdę nic nam nie powie. Dopiero przeanalizowanie ofert pod kątem ich zawartości w stosunku do ceny pozwala podjąć decyzję. A czy jesteśmy w stanie samodzielnie porównać oferty na rekuperację? Rzeczywiście nie jest to proste. Dlatego ważne jest, aby na początku, przed otrzymaniem poszczególnych propozycji, zadać instalatorowi konkretne pytania. Dużym ułatwieniem dla inwestora może być wysłanie na przykład przedstawionej wcześniej listy, z prośbą o jej uzupełnienie. Inna opcja to zwrócenie się do firm zewnętrznych (niezwiązanych z wykonawcami), które przeanalizują i porównają dla nas oferty. Tego typu usługi są od jakiegoś czasu dostępne na naszym rynku.

Odpowiedzialność instalatora. Analizując ofertę, sprawdźmy, czy precyzuje ona odpowiedzialność instalatora, warunki gwarancji i serwisu. Jeśli zdecydowaliśmy się na samodzielny montaż, musimy pamiętać, że pełną odpowiedzialność za właściwą pracę systemu ponosimy sami. Jeśli zauważymy nieprawidłowości w działaniu instalacji i zgłosimy to do producenta, od razu otrzymamy pytanie, przez kogo została ona wykonana. Musimy być na to przygotowani.

Możemy przyjąć, że dobry projekt to 25% sukcesu właściwie działającego systemu wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła. Kolejne 25% to dobrze dobrany rekuperator. Na pozostałą część, czyli połowę, składa się wybór odpowiedniego wykonawcy, który zapewni nam komfortowe i bezawaryjne działanie całej instalacji.

Montaż rekuperacji

Kiedy mamy projekt instalacji wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła i podjęliśmy już decyzję o jej montażu, nie pozostaje nam nic innego, jak tylko zlecić wykonanie prac, zgodnie z zapisami wybranej oferty i podpisanej umowy. Jeśli pojawią się jakiekolwiek wątpliwości, trzeba je wyjaśnić, zanim fachowcy przystąpią do działania. Potem – kiedy instalacja zostanie już ułożona i przykryta izolacją oraz wylewką albo ogrzewaniem podłogowym – zazwyczaj będzie za późno na jakiekolwiek zmiany lub będą one
bardzo trudne i kosztowne.