Czosnek - śliczne białe ząbki

Czosnek zwyczajny (Allium sativum ) to jedna z najstarszych roślin uprawnych. Pochodzi ze stepów środkowej Azji, do Polski dotarł dopiero w średniowieczu, lecz świat zna jego zalety od tysiącleci. Charakterystyczny smak i aromat czosnku sprawiły, że był zawsze cenioną przyprawą. Zaś dzięki właściwościom leczniczym nazwać go można antybiotykiem starożytności. Podobno jadali go budowniczowie egipskich piramid, aby uchronić się przed chorobami. Hipokrates, ojciec europejskiej medycyny, zalecał czosnek na pobudzenie czynności układu pokarmowego i w chorobach płuc. Znali tę roślinę również starożytni Chińczycy. Dziś Chiny są największym producentem czosnku na świecie. Na wielką skalę uprawia się go także w Egipcie, Indiach, Korei Południowej i Turcji.

On bawi się w chowanego

Czosnek zwyczajny należy do rodziny czosnkowatych (Alliaceae ), dawniej zaliczany był do liliowatych. Jest wprawdzie byliną, ale uprawia się go jako roślinę jednoroczną. Co roku bowiem wykopuje się jego jadalne cebulki.

Główki czosnku zbudowane z piętki i ułożonych wokół niej ząbków okrytych suchą, mocną łuską. Najczęściej jest ona biała, choć bywa też fioletowa, różowa, szarawa lub z fioletowym żyłkowaniem. Główki ważą od 10 do 70 g, mają od czterech do dwudziestu ząbków. Długie, wąskie liście czosnku są gładkie, ciemno- lub szarozielone z charakterystycznym woskowym nalotem. Ich nasady zachodzą na siebie rurkowato, tworząc tzw. głąbik.

Nie wszystkie czosnki jadalne kwitną. Mając w ręku cebulkę, łatwo to sprawdzić. Jeżeli w jej centrum znajdziemy zaschniętą łodygę, jest to typ kwitnący (do sadzenia jesienią). Jeżeli zaś nieregularne ząbki rozmieszczone są spiralnie, możemy być pewni, że ten typ nie kwitnie (można go sadzić także wiosną). Okazałe kwiatostany czosnków mają postać kuli osadzonej na smukłej łodydze o wysokości nawet 120 cm. Złożone są z drobnych, gwiazdkowatych kwiatów. Czosnki zwykle kwitną na fioletowo, ale spotkać można także gatunki o kwiatach białych, niebieskich, różowych, a nawet żółtych.

Nie wszystkie kwitnące czosnki wytwarzają nasiona. Czasem oprócz kwiatów na łodydze pojawiają się maleńkie cebulki powietrzne. Najokazalsze mają rozmiary ziarnka grochu. Można sadzić je podobnie jak ząbki w celu rozmnożenia rośliny.

Czosnek ma jeszcze jedną ciekawą cechę: jesienią pozostawiony na grządce sam znika w głębi ziemi. Przed zimą wytwarza nowe korzenie, które wciągają cenną cebulkę na głębokość około 5 cm, co pozwala jej bezpiecznie przetrwać mrozy.

Zagryź go pietruszką

Czosnek to roślina przyprawowa, warzywo i lek. Ząbki zwykle jada się na surowo, ale można je też suszyć, kisić, marynować, zalewać olejem czy oliwą. W Azji spożywa się także liście i kwiaty.

Co ciekawe, charakterystyczny zapach pojawia się dopiero po mechanicznym uszkodzeniu rośliny. W nienaruszonych ząbkach i liściach czosnku znajduje się bezwonny związek siarkowy zwany alliiną. Gdy je naruszymy, uwalnia się enzym rozkładający alliinę i powstaje allicyna, substancja o silnym zapachu i właściwościach bakteriobójczych. Obniża ona ciśnienie krwi i poziom cholesterolu, pobudza łaknienie, niszczy pasożyty.

Za co jeszcze cenimy czosnek? Za witaminy i sporą ilości krzemu. Stosujemy go powszechnie w leczeniu zakażeń górnych dróg oddechowych (także wirusowych), schorzeń przewodu pokarmowego, nadciśnienia, w profilaktyce miażdżycy. Preparatów aptecznych wciąż przybywa, najlepiej jednak jeść świeże ząbki, ponieważ związki siarki są bardzo nietrwałe. A jak pozbyć się zapachu, który nie wszyscy tolerują? Można żuć goździki, marynowany imbir, ziarna kawy lub klasycznie - natkę pietruszki. Albo nakłonić do jedzenia zdrowego czosnku także swoich bliskich.

Potrzebny jasny kącik

Czosnek to roślina klimatu umiarkowanego. Lubi słońce, ma duże wymagania pokarmowe i jest wrażliwy na niedobory wody. Potrzebuje gleby ciepłej, przewiewnej, zasobnej w próchnicę i w miarę wilgotnej, o neutralnym pH (6,5-7,2). Na tym samym miejscu można go sadzić co trzy, cztery lata, najlepiej po roślinach dyniowatych,fasoli, grochu lub zbożach. Wówczas jest mniej narażony na choroby lub atak szkodników.

Rośliny rozpoczynają wegetację już przy 3-5oC, później optymalna dla nich temperatura to 15-22oC. W maju i czerwcu, kiedy główki intensywnie rosną, czosnek wymaga podlewania i nawożenia, najlepiej wodnymi roztworami nawozów wieloskładnikowych. Warto też grządkę ściółkować, co ogranicza parowanie wody i zapobiega rozwojowi chwastów.

Dojrzałe główki są twarde, mają pergaminowe, zaschnięte łuski. Znakiem, że są gotowe do zbioru, jest zaschnięcie liści lub załamanie się łodygi rzekomej (głąbika). Czosnek zbieramy tylko w czasie suchej pogody. Cebule typów niekwitnących można bez kłopotu długo przechowywać na surowo, główki typów kwitnących najlepiej zjeść jesienią lub na początku zimy albo zakonserwować.

Sadzenie

Na rok przed posadzeniem ząbków grządkę trzeba koniecznie nawieźć obornikiem lub kompostem albo wysiać i przeorać nawozy zielone.

Do sadzenia wybieramy ząbki duże, zdrowe i nieuszkodzone. Można je profilaktycznie potraktować zaprawą do nasion (np. Funaben T). Przechowujemy je w temperaturze 0-10°C, bo ciepło im nie służy. Magazynowane w temperaturze powyżej 20°C nie wytworzą główek!

Czosnki kwitnące sadzimy od drugiej połowy września do końca października, żeby zdążyły się przed zimą ukorzenić, niekwitnące - w tym samym terminie lub wiosną (od końca marca do początku kwietnia). Plony czosnków sadzonych jesienią zbieramy w lipcu, a sadzonych wiosną - w sierpniu.

Do sadzenia nadają się wszystkie odmiany występujące w Polsce (m.in. 'Arkus', 'Harnaś', 'Mega', 'Orkan', 'Pola', 'Zawrat'), także te nieopisane - z upraw przydomowych. Natomiast czosnek importowany może wymarzać.

Czosnek pomaga roślinom

W jego sąsiedztwie ogórki, pomidory, sałata, koper, bazylia i cząber są zdrowsze i dają większy plon. Truskawki chroni przed szarą pleśnią i chorobami grzybowymi, a inne rośliny (także ozdobne) przed mączniakami i rdzą. Idealną parę tworzy z marchwią - chronią się wzajemnie przed szkodnikami (śmietką cebulanką i połyśnicą marchwianką). Skutecznymi środkami ochrony roślin są też gnojówki, napary i wyciągi z czosnku.