Szpaler

Szpaler to szczególny rodzaj aranżacji drzew ozdobnych i owocowych w ogrodach: sadzi się je w jednym lub kilku rzędach i poddaje specjalnym cięciom, dzięki którym po latach ich korony tworzą gęstą zieloną ścianę. Dla uzyskania wyjątkowego wyglądu drzewa bywają rozpinane na rusztowaniach, po których można prowadzić oddzielnie niemal każdy z konarów. Najpopularniejsze gatunki szpalerowe to grab, lipa, kasztanowiec, w krajach o łagodniejszym klimacie to ostrokrzew i laur, a spośród drzew owocowych - jabłoń, brzoskwinia, morela, grusza, wiśnia. Zielone ściany można uzyskać również z pominięciem cięcia z odmian drzew o wyraźnych pokrojach koron - kolumnowych, kulistych czy stożkowatych.

Zielone ściany na wiele sposobów

Opisywany sposób formowania żywych murów wywodzi swą nazwę z języka włoskiego: spalliera oznacza "oparcie". Szpalerom nadawano różne formy i proporcje. Wysokie, o pełnych jednorodnych ścianach często tworzyły boki alei. Według barokowych norm estetycznych ich wysokość miała wynosić dwie trzecie szerokości drogi. W historycznych parkach niekiedy spotykane są szpalery dwupiętrowe, zestawione z różnych gatunków drzew (np. grabu i lipy) o dwustopniowo zróżnicowanej wysokości. Szpalery półpełne formowano z drzew usytuowanych w jednym lub w kilku rzędach (sadzono je wtedy w szachownicę) z pozostawieniem widocznych pni. Stosowano je w XVI i XVII-wiecznych ogrodach włoskich, stąd ich nazwa - palissade a l'Italienne (palisada włoska). Szpalery ażurowe - najbardziej malownicze - miewały wiele otworów tworzących powtarzający się motyw dekoracyjny. Często były to "arkady" wsparte na wolno stojących pniach. Niekiedy urozmaicano je kulistymi zwieńczeniami, wycięciami na szczycie lub wnękami na ławki. Drzewa owocowe również formowano bardzo dekoracyjnie. Ich gałęzie przypięte do rusztowania prowadzono tak, by uzyskać wzory wachlarzy, serpentyn, kielichów itp.

Od deszczu i widoków

Szpalery wykorzystywano nie tylko do flankowania alei. W ogrodach barokowych służyły one do wyodrębniania poszczególnych wnętrz, zarówno rozległych, jak i salonu ogrodowego przed pałacem oraz małych, tzw. gabinetów, wgłębników czy labiryntów. Zielone ściany pozwalały też na komponowanie złożonych układów kulisowych podkreślających nastrój. Uzyskiwana w ten sposób fałszywa głębia perspektywiczna miała między innymi powiększać przestrzeń ogrodu. Wrażenie tego "ogrodowego teatru" wzmacniał sposób traktowania roślinnego tworzywa. Ogrodnicy wycinali w nim arkady, nisze, a nawet formowali całe kolumny i filary z bazami i kapitelami. Zielone mury były kształtowane zgodnie z wszelkimi prawidłami sztuki architektonicznej - zachowaniem właściwych form i proporcji. Szpalery pełniły nie tylko funkcje estetyczne - stosowano je również w roli parawanów chroniących przed wiatrem.

Prawdziwy rozkwit szpalery przeżywały w okresie baroku (XVII-XVIII w.), zwłaszcza w wielkich założeniach ogrodowych, gdzie ich monumentalne nieraz formy doskonale korespondowały z niekończącymi się perspektywami osi, gwiaździstych alei czy kanałów.