Bez lilak. Przegląd gatunków i odmian bzów do ogrodów

Bez lilak (Syringa)

Lilaki (Syringa), powszechnie zwane bzami, zachwycają obfitością kwiatów i obezwładniającym zapachem. To zadziwiające, że ta obca przecież roślina tak się u nas zadomowiła i zdobi polskie ogrody od połowy XIX wieku. W dużym stopniu zawdzięcza to odporności na mróz i niezwykłej żywotności. Jeden okaz potrafi rozrosnąć się dzięki odrostom korzeniowym i przetrwać w tym samym miejscu nawet 100 lat. Bzy sadzimy zwykle wzdłuż ogrodzenia, pośrodku trawnika lub w pobliżu domu. Można tworzyć z nich nieformowane szpalery albo żywopłoty. Dobrze wyglądają też na rabatach mieszanych. Coraz większą popularność zdobywają okazy w postaci drzewek zaszczepionych na pniu.

Krzewy ozdobne: lilak - turecki prezent

Na zdjęciu powyżej: Ta lilakowa aleja daje pełny przegląd gamy kolorystycznej tych krzewów. Niektóre okazy zostały tu zaszczepione kilkoma odmianami, stąd tak duża różnorodność ich kwiatów

Bez lilak pospolity (Syringa vulgaris) czyli bez turecki

Znajbardziej znanym gatunkiem, lilakiem pospolitym (Syringa vulgaris), czyli bzem tureckim, jest tak, jak w wierszu Juliana Tuwima 'Rwanie bzu': "...liści tam rwetes, olśnienie, kwiecia gąszcz, zatrzęsienie...". Jego jasnofioletowe kwiaty o rurkowatym kształcie tworzą okazałe stożkowate wiechy i rozwijają się w maju. Na gałęziach pozostają atrakcyjne około 2 tygodni. Krzew ten dorasta do 5 m wysokości. Jego liczne odrosty korzeniowe sprawiają, że po latach rozrasta się wszerz do 4 m. Lilak pospolity jest bardzo odporny na mróz, a dzięki gęstym korzeniom także na suszę. Zakwita nawet w półcieniu. To właśnie ten gatunek dał początek niezliczonym mieszańcom i odmianom szlachetnym o pojedynczych bądź pełnych kwiatach oraz specyficznej tonacji barw: od bieli, poprzez niebieski, jasnofioletowy, odcienie różu, aż po ciemne fiolety.

Na zdjęciu powyżej: 'Belle de Nancy' osiąga wysokość 3-5 m, rozrasta się szeroko. Nie ma specjalnych wymagań co do gleby

Jak się okulizuje lilak? [Ekspert radzi]

Wcześnie kwitnące lilaki

• Najwcześniejsze z nich (np. 'Necker') rozwijają swe pąki już pod koniec kwietnia, potem przychodzi pora na kolejne odmiany.
• Późne (np. 'Mme Lemoine') kwitną jeszcze w czerwcu. Odmiany różnią się od siebie także siłą wzrostu. Do najsłabiej rosnących (2,5-3 m) należą różowo-biała 'Krasavitsa Moskvy' i kremowożółta 'Primrose' oraz fioletowo-biała 'Sensation'. Pozostałe wyrastają na okazałe krzewy o wysokości 4-5 m.
• Szlachetne odmiany szczepione są na lilaku pospolitym, ale posadzone w ogrodzie często usamodzielniają się i dają własne odrosty. Dzieje się tak, gdy miejsce szczepienia znajduje się poniżej powierzchni gleby. Większość z hodowlanych odmian (np. 'Profesor Hoser') odziedziczyła po lilaku pospolitym dużą odporność, ale niektóre z nich na gorsze warunki glebowe i brak światła reagują słabszym kwitnieniem.

Na zdjęciu powyżej: 'Madame Lemoine' dorasta do ok. 4 m, zakwita pod koniec maja

Lilak pospolity (Syringa vulgaris) 'Prof. Hoser'

Kwiaty lilaków

Kwiaty lilaków pachną dzięki eterycznym olejkom lilakowym, zawierającym estry kwasu ftalowego. W kosmetyce używa się syntetycznych związków o zapachu bzów. Na własny użytek można uzyskać trochę olejku w domowych warunkach. W tym celu zbieramy 2-3 l świeżych kwiatów i podgrzewamy je na małym ogniu na bezwonnym oleju z pestek winogron przez 5-6 godzin. Odcedzony olejek przechowujemy w zamkniętym naczyniu. Dodajemy po kilka kropli do kąpieli.

Bez lilak  - encyklopedia roślin

Inne gatunki lilaków

Miłośnicy majowych bzów mają do wyboru także inne gatunki o różnej sile wzrostu i często nieco innej porze kwitnienia.

• Najbardziej zbliżony wyglądem do lilaka pospolitego jest mieszańcowy lilak perski (Syringa × persica).Jego odmiana 'Chinensis' o rozwijających się w maju różowoliliowych kwiatach, zwana też lilakiem chińskim, osiąga ok. 5 m wysokości i nie tworzy kłopotliwych odrostów.
• Dużą popularność zyskał już lilak Meyera, zwłaszcza jego miniaturowa odmiana 'Palibin' - zwarty krzew o półkulistym kształcie i wysokości ok. 1,5 m. Ma drobne, silnie pachnące kwiaty, które rozwijają się w drugiej połowie maja. Kiedy przekwitnie, zdobią go zgrabne, nieduże sercowate liście. 'Palibin' można sadzić pojedynczo lub jako żywopłot.
• Modne stały się ostatnio drzewka tej odmiany z kulistą koroną zaszczepioną na pniu.

Na zdjęciu powyżej: 'Aucubaefolia' to niewielka odmiana (do 2-3 m) o żółto nakrapianych liściach

Bez lilak odmiany późno kwitnące

• Równie późno rozkwita wysoki lilak kosmaty (Syringa villosa). Tworzy on długie wąskie kiście rurkowatych kwiatów i wydłużone liście. Podobnymi cechami odznaczają się lilak ottawski (S. × prestoniae) oraz karpacki (S. josikaea). Oba to 3- lub 4-metrowe krzewy o wzniesionych pędach.
• Ciekawą urodę ma lilak drobnolistny 'Superba' (Syringa microphylla). Jego kwiaty są wprawdzie drobne, ale bardzo wonne i tak liczne, że w maju krzew wygląda jak różowoliliowa chmurka. Jesienią znów kwitnie, choć mniej obficie. Dorasta tylko do 1,5-2 m i zmieści się nawet w małym ogrodzie.

Na zdjęciu powyżej: Lilak drobnolistny 'Superba' tworzy rozłożyste krzewy o śr. ok. 1,5 m

Bez lilak - skąd pochodzi?

Lilak pospolity pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego. Do ogrodów w Europie Środkowej trafił w XVI wieku jako dar od sułtana Sulejmana. Na przełomie XIX i XX wieku we Francji, w Rosji i USA powstała większość uprawianych obecnie odmian szlachetnych. Szczycimy się także odmianami wyhodowanymi u nas w kraju, takimi jak 'Mickiewicz', 'Sienkiewicz', 'Profesor Piotr Hoser',  'Stefan Makowiecki', 'Biała Anna' i 'Chmurka'. Ich największą kolekcję można podziwiać w Arboretum w Kórniku pod Poznaniem.

Na zdjęciu powyżej: 'Profesor Hoser' tworzy rozłożyste krzewy o wysokości ok. 4 m

Bez lilak - uprawa

Gleba: Lilaki są wprawdzie mało wymagające co do podłoża, jednak sadząc szlachetne odmiany, starajmy się, aby ziemia była dosyć żyzna (można ją zmieszać z kompostem).

Światło: Wybieramy miejsca dobrze nasłonecznione. Niektóre odmiany (np. 'Palibin', 'Michel Buchner' i 'Mme Lemoine') radzą sobie w półcieniu. W cieniu sprawdza się tylko lilak pospolity.

Woda: Przez kilka pierwszych sezonów starannie podlewamy krzewy. Dobrze zakorzenione stare okazy poradzą sobie z krótkotrwałą suszą.

Nawożenie: Lilaki zaczynamy zasilać w drugim roku po posadzeniu w 2-3 dawkach, od wiosny do lipca, używając np. nawozu uniwersalnego do ogrodu.

Na zdjęciu powyżej: Samotny okaz lilaka często zdobi trawnik w parkach i dużych ogrodach

Bez lilak - cięcie

Wycinanie odrostów korzeniowych: Jest konieczne, gdy pochodzą one z podkładki (i mają drobne kwiaty jak "dziki" bez, czyli lilak pospolity). Jeśli je pozostawimy, odrosty z czasem zagłuszą odmianę szlachetną. Jeśli natomiast odrosty należą do odmiany szlachetnej i kwitną jak ona, można je pozostawić - wówczas krzew mocno rozrośnie się wszerz.

Usuwanie przekwitłych kwiatostanów: Wycinamy je, gdy tylko zaczną zasychać, tuż nad pierwszą parą liści (w wyższych partiach krzewu używamy sekatora na wysięgniku). Zabieg ten pobudzi roślinę do wytworzenia pąków kwiatowych na kolejny rok.

Cięcie pędów: Lilaki lepiej kwitną, gdy nie skracamy ich gałęzi. Jeśli jednak krzew jest nadmiernie zagęszczony, to na przedwiośniu można wyciąć najstarsze gałęzie tuż przy ziemi.

Sadzenie roślin w sąsiedztwie: Pod lilakami można umieścić rośliny płożące, jak barwinek i kopytnik.

Na zdjęciu powyżej: Aby ścięty bez stał dłużej w wazonie, trzeba zmiażdżyć końce łodyg i na chwilę zanurzyć je we wrzątku

W maju gałęzie lilaków aż się uginają pod ciężarem rozwijających się bujnie kwiatów