Roślinne symbole Świąt Bożego Narodzenia

Roślinne symbole Świąt Bożego Narodzenia

Życie człowieka jest uzależnione od roślin - ta prawda po wielekroć znajduje potwierdzenie na kartach Biblii. Jak głosi Pismo, kolebką ludzi był rajski ogród. Gdy zostali z niego wygnani, rośliny stały się podstawą ich egzystencji - dostarczały pokarmu, leków, wonności, budulca i opału. Dopatrywano się w nich mocy boskiej, stały się wręcz symbolami wiary. Minęły pokolenia i Bóg wprowadził naród wybrany do obiecanej - ziemi pszenicy, jęczmienia, winorośli, drzewa figowego i granatowego oraz "oliwek, oliwy i miodu" (miodem nazywano daktyle). Rośliny te zostały wymienione nieprzypadkowo, były bowiem symbolem boskiej opieki, dostatku i szczęścia.

Granat (Punica granatum) i oliwka (Olea europaea)

Olbrzymia większość scen opisanych w Starym i Nowym Testamencie rozgrywała się na stosunkowo wąskim pasie wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Na równinie nadbrzeżnej panuje klimat śródziemnomorski, na płaskowyżu ? nieco chłodniejszy;  a w dolinie Jordanu - tropikalny. Pory roku są dwie: suche, gorące lato oraz deszczowa zima. Doliny sprzyjają rozwojowi wielu gatunków ciepłolubnych, ale na spalonych słońcem kamienistych wzgórzach i pustynnych oazach zdolne są przetrwać jedynie te, które umieją zadowalać się sporadycznymi opadami i poranną rosą.

Zdjęcie powyżej: Oliwka (Olea europaea) była uprawiana już 4 tysiące lat przed Chrystusem; jest mało wymagająca i długowieczna, symbolizuje nieśmiertelność, pokój oraz szczęście. Daje oliwę, "która służy czci bogów i ludzi". W gaju oliwnym Getsemani (na zdjęciu powyżej) modlił się Jezus przed śmiercią. Ponoć drzewa oliwne "świadkowie tego zdarzenia" rosną tam do dziś.  Opieka: w naszym klimacie oliwka dobrze rośnie w donicy, latem na balkonie, a zimą w mieszkaniu, ale z braku słońca słabo kwitnie i owocuje. Nie potrzebuje dużo wody ani żyznego podłoża.

Zdjęcie poniżej: Oliwki i otrzymywana z nich oliwa zapewniały pokarm, światło, były lekarstwem i kosmetykiem. By drzewa obficie plonowały, ziemię orano cztery razy w roku, aby  wchłonęła jak najwięcej wody.

Zdjęcie na samym dole: Granat (Punica granatum) jest ciernistym krzewem lub drzewem o dzbankowatych czerwonych kwiatach oraz owocach z "koroną", które symbolizowały pełnię życia. Według Biblii Żydzi w Synaju narzekali, że nie ma tam wina ani granatu. Granat może rosnąć tak jak oliwka. Owocuje, gdy ma dużo słońca. Jesienią zrzuca liście. Na uwagę zasługuje ozdobna niejadalna odmiana "Nana" (o wysokości 70 cm).

Fot. shutterstock

Fot. Oleve Family Estate and Products

Tamaryszek (Tamarix), Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus), krzew gorejący

Na kartach Biblii występuje około dwustu roślin, jedne pojawiają się wielokrotnie, o innych są tylko pojedyncze wzmianki. Blisko połowę udało się zidentyfikować, ale opisy niektórych są zbyt ogólnikowe albo nazwy niejednoznaczne, więc co do ich gatunku można snuć jedynie przypuszczenia. Rośliny dodają opisom wydarzeń biblijnych realizmu. I tak np. dowiadujemy się,  że w Egipcie jedzono m.in. melony, czosnek i ogórki, do namaszczania używano olejku narodowego (z kozłka, arcydzięgla i lawendy), Arkę Przymierza zaś wykonano z drewna akacjowego.

Zdjęcie powyżej: Tamaryszek (Tamarix) to odporne na suszę drzewo lub krzew występujące w kilku gatunkach. Zaatakowany przez tarczniki obficie wydziela sok, który krzepnąc, tworzy białawe ziarna o średnicy ok. 3 mm (do dziś bywają one używane zamiast cukru). Mogła to być biblijna manna, którą żywili się Izraelici, wędrując przez pustynię do ziemi Kanaan.  W Polsce świetnie rosną dwa tamaryszki: drobno-kwiatowy (Tamarix tetrandra, inaczej parviflora), kwitnący wiosną, i pięciopręcikowy (T. ramosissima), kwitnący latem.

Poniżej: Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus) jest metrowej wysokości mrozoodporną byliną. Gdy powietrze jest wyjątkowo suche i gorące, jego olejki eteryczne mogą ulec samozapłonowi, stąd kojarzony jest z  biblijnym krzewem, w płomieniach którego Mojżeszowi ukazał się Anioł Pański. W naszym klimacie olejki te w upały uczulają skórę na słońce i mogą powodować poparzenia. Uprawa - najlepiej na słonecznych rabatach.

Na samym dole: Krzew gorejący  (tutaj przedstawiony w witrażu) to być może nic innego jak wydzielający łatwopalne lotne olejki dyptam jesionolistny.

blickwinkel / Alamy Stock Photo / Alamy Stock Photo

Fot. shutterstock

Ewa dała Adamowi owoc granatu, a nie jabłko

Według Biblii, najważniejszą dla historii ludzkości rośliną było rosnące w raju Drzewo Poznania Dobra i Zła. Od wieków uchodziło za jabłoń, ale najprawdopodobniej z powodu złego przetłumaczenia tekstu łacińskiego (łac. malum oznacza zarówno zło, jak i jabłko). Przypuszczalnie chodziło raczej o granatowiec. Wątpliwe też, by ślicznie kwitnące wiosną drzewo judaszowe, czyli judaszowiec południowy (Cercis siliquastrum), było tym, na którym powiesił się Judasz. W zachodniej części Morza Śródziemnego roślinę nazywano "drzewem z Judei", bo stamtąd ją sprowadzono. Być może z czasem nazwa ta zmieniła się w "drzewo judaszowe".

Zdjęcie powyżej: Figowiec pospolity (Ficus carica) to biblijne drzewo figowe. Może wrastać w szczeliny nawet najtwardszych skał i jest bardzo wytrzymałe na suszę. Osiąga wysokość 5 m. Figi były codziennym pokarmem Izraelitów. Siedzieć pod drzewem figowym - znaczyło żyć bez trosk.

Poniżej: Figę można uprawiać w donicy, latem pod chmurką, zimą w chłodnym (5-10°C), jasnym pomieszczeniu. Jej kwiaty ukryte są we wnętrzu kwiatostanów wyglądających jak małe zielone kulki. U współczesnych odmian bez zapylania zmieniają się one w owoce: rozrastają się, ciemnieją i nabierają słodyczy.

Jeszcze niżej: Sykomora (Ficus sycomorus), inaczej figowiec sykomora, to okazalszy krewniak figi (dorasta do 20 m). Owoce, o średnicy ok. 2 cm, rozwijają się w gronach na gałęziach i na pniu. Można je zbierać nawet sześć razy w roku. Ponieważ są mniej smaczne niż figi, były pożywieniem uboższej ludności. Nacięcie zawiązków powoduje, że owoce szybciej się rozrastają i nie zalęgają się w nich robaki. Nacinaniem tych drzew według Biblii zajmował się prorok Amos. Na sykomorę wspiął się niziutki Zacheusz, by dojrzeć Jezusa przechodzącego wśród tłumu. W Jerychu wciąż rośnie pradawny okaz będący ponoć właśnie tym drzewem, oznakowany tablicą upamiętniającą owo wydarzenie.

Na samym dole: Sykomora jest bardziej ciepłolubna od figi. Nie uprawia się jej u nas i nie wykorzystuje jako rośliny ozdobnej.

Fot. shutterstock

fot. Wikimedia Commons

Biblijne winorośle

Zaskakująco dużo gatunków wymienionych na kartach Starego i Nowego Testamentu rośnie także w klimacie chłodniejszym od śródziemnomorskiego. W naszych ogrodach dojrzewają morwy i winogrona, kwitną tamaryszki, lilie i dyptamy, przez cały rok zieleni się bukszpan. Judaszowce natomiast można podziwiać w ogrodach botanicznych. Uprawiamy też wiele biblijnych roślin użytkowych: pszenicę, jęczmień, proso, czarnuszkę, czosnek, fasolę, gorczycę, kolendrę i soczewicę. Z kolei figowce, oliwki i granaty w pojemnikach, jeśli lato spędzają na dworze, a zimę pod dachem, też wydają owoce i choć nie są one tak dorodne jak pod niebem Izraela, to i tak dostarczają wiele radości.

Zdjęcie powyżej: Winorośl właściwa (Vitis vinifera) dawała owoce, a z nich wino, była więc bardzo ceniona. Jak o winnym krzewie mówił o sobie Jezus; porównanie do płodnego szczepu winnego było najwyższą pochwałą kobiety, a winnica - oznaką bożego błogosławieństwa: "Winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela, a ludzie z Judy szczepem Jego wybranym".  Winorośl lubi ciepło, ale ma też odmiany znoszące mróz do -30°C. Może więc rosnąć w ogrodzie albo w pojemnikach na balkonie (przed zimą trzeba je ocieplić, bo temperatura poniżej -8°C uszkadza korzenie). Pnącze to wymaga mocnych podpór. Ważne jest jego odpowiednie formowanie, bo nadmiernie rozrastając się, tworzy drobniejsze i mniej słodkie owoce. Najlepiej plonuje łoza, czyli młody pęd, który zdrewniał jesienią poprzedniego roku. Do naszych ogrodów polecane są smaczne, odporne na choroby i mróz odmiany, np. "Konkord Rosyjski" i "Svenson Red".

Polskie symbole świąt

Rośliny opisane w Biblii doskonale nadają się do tworzenia magii świąt. Służące temu zazwyczaj świerki i jodły są przecież gatunkami chłodnego klimatu, a gwiazda betlejemska (Euphorbia pulcherrima) pochodzi z Ameryki, więc w czasach Jezusa w Azji nie była znana. Natomiast granaty, daktyle i winogrona to pokarmy, którymi żywiła się Święta Rodzina. W pełni zasługują, by znaleźć się na naszych stołach. Szopkę zaś można ustawić pod rosnącym w donicy daktylowcem.

Zdjęcie powyżej: Palma daktylowa (Phoenix dactylifera) dostarczała owoców, budulca, a na pustyni wskazywała miejsce występowania wody. Symbolizowała piękno, władzę połączoną z dostatkiem, a w Nowym Testamencie stała się symbolem duchowego zwycięstwa. Jej liśćmi witano Jezusa wjeżdżającego do Jerozolimy, stąd zwyczaj święcenia palm w Niedzielę Palmową.

Poniżej: Rośliny uzyskiwane z pestek jadalnych daktyli dobrze rosną pod dachem, a latem np. na balkonie. Problemem mogą być duże liście (o długości do 2 m). Niższy jest daktylowiec kanaryjski (P. canariensis) i Phoenix roebelenii, ale oba potrzebują sporo wilgoci w powietrzu.

fot. shutterstock

Pokazowe ogrody biblijne

Scenerię wydarzeń ze Starego i Nowego Testamentu przybliżają biblijne ogrody. W Polsce powstało ich kilka: w Proszowicach pod Krakowem, Myczkowcach w Bieszczadach , w Chorzowie i Muszynie. Ten ostatni  jest najmłodszy (powstał rok temu), a zarazem największy (1,3 ha). W ogrodach tych zobaczymy wymienione w Biblii gatunki roślin (zimą niektóre są przenoszone pod dach), zminiaturyzowe krajobrazy oraz architekturę i rzeźby ilustrujące poszczególne tematy biblijne.