Ogrody skalne kamienie & rośliny

Modę na skalne ogrody Europa zawdzięcza głównie odkryciu turystyki górskiej, zwłaszcza alpejskiej. W XIX stuleciu w założeniach krajobrazowych zaczęły więc pojawiać się skały. Nie były to już groty i pustelnie, lecz kompozycje przypominające górskie pejzaże tworzące wraz z roślinami osobną, spójną kompozycję. Wraz z podróżami rozwijały się również pasje kolekcjonerskie. Rośliny pozyskiwane z naturalnych stanowisk, gdzie w ekstremalnie trudnych warunkach zachwycały wolą przetrwania i intensywnością kwitnienia, eksponowano pośród głazów, szukając romantycznego nastroju.

JEDNORODNY MATERIAŁ

Skalniak nie powinien być górą spiętrzonych kamieni pośrodku trawnika. Trzeba go harmonijnie wpisać w ogrodowy krajobraz, lokując na naturalnym stoku lub zagłębieniu terenu, albo specjalnie wymodelować teren. Można przeznaczyć dla niego miejsce np. na zboczu pagórka powstałego przy budowie jeziorka.

Stok, na którym chcemy sadzić rośliny, należy wyprofilować w stronę, z której kompozycja będzie oglądana - nie warto zakładać skalniaka np. na skarpce pod tarasem. Hobbysta, miłośnik roślin skalnych ma dodatkowe wymagania. Projektując rozległy ogród skalny, przewiduje miejsca dla roślin o odmiennych wymaganiach, a na stoku poprowadzi ścieżki i stopnie pozwalające na oglądanie kolekcji z bliska.

Ponieważ ten szczególny ogród powinien wyglądać naturalnie, do jego budowy należy używać jednorodnego materiału. Jeśli decydujemy się na jakiś rodzaj skały, pozostańmy przy tym i nie wprowadzajmy kolejnych rodzajów kamienia, by nie stworzyć efektu konkurującej z roślinami pstrokacizny.

Zawsze pamiętajmy też o znajdujących się w ogrodzie elementach małej architektury. Jeśli wykorzystaliśmy tu kamień naturalny, wskazane jest, by podobny materiał pojawił się właśnie na skalniaku.

Eksponowanie ogrodu skalnego po zmierzchu nie jest łatwe. Zasadą jest, że na stałe i najmocniej oświetla się główny element kompozycji - dominujące skały. Przydatne są tu reflektorki o niedużej mocy ukryte za kamieniami i roślinami iglastymi. Wtedy strumień światła można kierować dowolnie, wybierając najciekawszy w danej chwili fragment kompozycji. Na skalniaku źle wyglądają skupiające uwagę punkty świetlne, nie sprawdzą się np. lampy imitujące kamienie.

KAMIENIE DUŻE I MAŁE

Każdy kamień w ogrodzie skalnym powinien wyglądać na stabilnie, trwale ulokowany w gruncie.

Zawsze warto zdobyć kilka naprawdę dużych egzemplarzy skał, które będą stanowiły dominantę układu decydującą o całorocznej urodzie kompozycji, a przestrzenie między nimi wypełniać materiałem drobniejszym. Bezwzględnie należy zrezygnować ze sklejania kamieni betonem!

Z materiału o budowie warstwowej (łupanego piaskowca i wapienia) możemy formować suche murki i strome, tarasowe układy, naśladując naturalne odsłonięcia warstw skalnych. "Nadgryzione" przez erozję kawałki skał traktowane w kamieniołomach jako odpad w ogrodach skalnych są nieocenionym skarbem.

Dla otoczaków skarpa musi być łagodna (maks. 30° spadku), taka jaką w warunkach naturalnych tworzył materiał polodowcowy. Kamienie układa się luźno, nie piętrząc na sobie ani nie tworząc wyraźnych linii.

KWAŚNO CZY ZASADOWO

Rośliny skalne nie znoszą nadmiaru wody. Zbyt zwartą glebę na skalniaku trzeba rozluźnić piaskiem lub żwirem. Zbyt piaszczystą - wzbogacić gliną. U stóp skarpy dobrze jest przewidzieć drenaż.

Pamiętajmy, że rodzaj materiału skalnego miewa wpływ na możliwy dobór roślin. Piaskowce zwykle mają odczyn zbliżony do obojętnego. Gleby powstające na podłożu granitowym są z reguły kwaśne (w ogrodach nie to ma istotnego znaczenia, bo proces erozji jest bardzo powolny), natomiast wapienie mogą tworzyć silnie zasadowy odczyn gleby, wykluczając wszystkie kwasolubne gatunki. Nie budujmy skalniaka z nieznanych sobie kamieni - mogą zawierać w swoim składzie minimalne ilości metali ciężkich i inne nieprzyjazne roślinom domieszki.

CHWASTY I GRYZONIE

Skalniak to jeden z najbardziej pracochłonnych elementów ogrodu. Trudne jest tu szczególnie usuwanie chwastów. Rośliny skalne tworzą zwarte darnie, nie możemy także stosować rozwiązań ułatwiających pielęgnację, np. agrowłókniny okrytej korą. Pomijając wygląd, przeczyłoby to naturalnym sposobom wegetacji większości bylin skalnych rozmnażających się przez wtórne ukorzenianie pędów.

Skalniak przerośnięty chwastami i trawą wygląda kiepsko, warto więc dobrze zastanowić się nad wielkością założenia i znaleźć kompromis między swoimi chęciami a możliwościami.

Pewną przewagę nad chwastami (zwłaszcza na stanowiskach słonecznych) daje stosowanie na skalniakach słabej, luźnej gleby - 60% piasku lub pospółki, 20% gliny, 20% próchnicy.

Na zakładanie skalniaka profesjonalnego, takiego, gdzie prezentuje się kolekcje roślin, najlepiej przeznaczyć cały rok. Przed formowaniem wzniesień warto rozścielić ocynkowaną siatkę o drobnych oczkach, co ochroni skalniak przed gryzoniami. Ziemię czyści się dwa-trzy razy w sezonie, usuwając starannie najdrobniejsze kłącza perzu, skrzypu czy podagrycznika - te chwasty potrafią zniszczyć skalniak. Jesienią układa się skały i murki, a następnej wiosny, gdy ziemia osiądzie, sadzi rośliny.

MATERIAŁ ROŚLINNY - OGÓLNE ZASADY

W ogrodach skalnych lubimy kontrast między skałami a roślinami, które tworzą kolorowe kobierce, kępy i poduszki. Dobra kompozycja to ta, gdzie udaje się zachować szczególną równowagę między tymi elementami.

W naturze rozrost roślin ograniczają warunki środowiska. W ogrodach rolę tę przejmuje człowiek.

Aby ogród skalny wyglądał efektownie, prócz specjalnych bylin konieczne są rośliny trwałe tworzące bazę kompozycji - w zestawieniu ze skałami dają one całoroczny efekt. To rośliny zimozielone, głównie iglaste. Uważnie dobierajmy gatunki i odmiany - popularne płożące jałowce czy irgi mogą szybko opanować cały skalniak, eliminując byliny (!). Najlepsze są miniaturowe formy iglaków pozbawione przewodnika, m.in. górskich sosen, świerków i jodeł, stosunkowo najmniej ekspansywne poziome formy jałowca pospolitego, a w cieniu - niskie odmiany choiny kanadyjskiej. W kompozycji unikajmy form wyrazistych, kolumnowych lub ostro stożkowatych. Świerk biały 'Conica', kolumnowe cyprysiki, cisy, jałowce, tuje optycznie zdominują cały układ. Duże skalniaki można ozdobić brzozą 'Youngii', klonami japońskimi czy (w cieplejszych rejonach Polski) zimozielonymi berberysami.

Istotne jest tło całości. Zastosujmy tu rośliny, które utworzą w miarę jednorodną "obojętną", masę zieleni.

Pamiętajmy o dystansie, z jakiego skalniak ma być oglądany. Jeżeli z bliska, można zastosować bogaty dobór roślin, tworząc rodzaj kolekcji. Jeśli z daleka (ponad 5 m), lepiej sadzić duże, jednogatunkowe grupy, dające wyraziste akcenty barwne.

Wybierając byliny, uwzględnijmy ich wygląd w ciągu całego sezonu. Niezawodne są dzwonek karpacki, floks szydlasty, czyściec, smagliczka, skalnice, rogownica, rozchodniki, macierzanki czy goździk siny. Skalnym bylinom można dodać do towarzystwa rośliny o większych liściach, np. rozchodniki olbrzymie czy miodunki.

Ciekawym rozwiązaniem np. w przestrzeni miejskiej jest zastąpienie kamieni układami bloków i murków z betonu - taka swoista rzeźba może stanowić ciekawe tło dla silniej rosnących gatunków.

INFO

ROZMIESZCZAMY SKAŁY I TRWAŁE ROŚLINY ZIMOZIELONE

STOK OSTRY - UKŁAD TARASOWY Do budowy na ostrym stoku wybierzmy skały łupane. Można z nich aranżować górskie krajobrazy i stawiać tzw. suche murki. Ścieżka u stóp skarpy izoluje skalniak od trawnika i chroni od traw rozłogowych

A - WIDOK Z GÓRY

B - PRZEKRÓJ

ŁAGODNA SKARPA Tu można użyć otoczaków. Przestrzenie pomiędzy większymi bryłami kamienia wypełniają "piargi" z płukanego żwiru lub kruszywa. Miniaturowe odmiany roślin iglastych tworzą całoroczną architekturę kompozycji

A - WIDOK Z GÓRY

B - PRZEKRÓJ

INFO

ROŚLINY TRWAŁE DO SKALNYCH OGRODÓW

Gatunki iglaste

choina kanadyjska (Tsuga canadensis)

'Jeddeloh', 'Minima'

cyprysik groszkowy (Chamaeciparis pisifera)

'Filifera Nana'

jałowiec pospolity (Juniperus communis)

'Green Carpet', 'Anna Maria', 'Depressa Aurea'

jałowiec łuskowy (Juniperus squamata) 'Blue Star'

jałowiec rozesłany (Juniperus procumbens) 'Nana'

jodła balsamiczna (Abies balsamea) 'Nana'

sosna górska (Pinus mugo) var. pumilo, 'Gnom', 'Mops',

sosna czarna (Pinus nigra) 'Helga', 'Hornibrookiana'

świerk czarny (Picea mariana) 'Nana'

świerk kłujący (Picea pungens) 'Glauca Globosa'

świerk pospolity (Picea abies) 'Echiniformis', 'Nidiformis', 'Little Gem', 'Procumbens'

Gatunki liściaste

azalie japońskie

irga Dammera (Cotoneaster dammeri) 'Mooncreeper'

irga (Cotoneaster) 'Ursynów'

tawuły japońskie (Spirea japonica) 'Albiflora',

'Anthony Waterer', 'Japanese Dwarf', 'Little Princess'

trzmielina Fortune'a (Euonymus fortunei) 'Minimus'

wiąz górski (Ulmus glabra) 'Camperdownii'

wiąz drobnokwiatowy (Ulmus parviflora) 'Geisha'

wierzba płożąca odm. srebrzysta (Salix repens var. argentea, syn. S. nitida)

wierzba wełnista (Salix lanata) - forma niska

Rośliny skalne, które dziś uprawiamy, pochodzą z gór i wyżyn wszystkich kontynentów świata. Różnorodność tych środowisk jest ogromna, więc potrzeby roślin są również rozmaite. Urządzając skalniak w ogrodzie, trzeba grupować gatunki według ich wymagań. Prócz zapotrzebowania na wodę (odporność na suszę lub nadmiar wilgoci) musimy brać pod uwagę odpowiedni dla poszczególnych roślin rodzaj podłoża (jego pH, przepuszczalność i żyzność), potrzeby co do nasłonecznienia, ekspozycję i okresowe zacienienie zbocza. Pięknym uzupełnieniem kompozycji na skalniaku są niewielkie paprocie i rośliny cebulowe. Poleca się łatwe w uprawie, niewymagające niskie tulipany botaniczne (Tulipa aucheriana, T. linifolia), krokusy botaniczne o drobnych kwiatach (Crocus vernus, C. tomassinianus) i niskie irysy cebulowe (Iris reticulata) czy zimowit jesienny (Colchicum autumnale). Zakładając skalniak, zacznijmy od roślin mniej wymagających. Z czasem będziemy mogli sięgnąć po kolejne "kolekcjonerskie" gatunki czy odmiany i tworzyć kompozycje tematyczne, np. z uwzględnieniem pochodzenia roślin.

PIELĘGNACJA WŚRÓD KAMIENI

Podstawowe prace wiosną i latem to odchwaszczanie i podlewanie. Nawożenie jest zbędne przez pierwsze lata po założeniu skalniaka, potem, gdy następuje wyczerpanie podstawowych składników odżywczych, można zacząć bardzo ostrożnie nawozić skalniak, stosując nawozy z minimalną ilością azotu. Jeśli używamy nawozów długo działających, podajemy je wcześnie (zaledwie kilka granulek na 100 cm2, tak by ich działanie skończyło się do jesieni.

Roślinom skalnym bardziej szkodzi zalegająca w korzeniach woda niż susza. Żeby zapewnić podłożu prawidłową przepuszczalność, miesza się rodzimą glebę (w zależności od jej rodzaju) z grysem kamiennym, żwirem, piaskiem lub gliną. Podczas suchego lata można pomóc roślinom, podlewając je, najlepiej wolno i długo, żeby woda dotarła do głębszych partii podłoża. Chwasty usuwa się tylko ręcznie. Pojawiające się siewki gatunków skalnych to znak, że stworzyliśmy odpowiednie dla nich stanowisko.

Rozrośnięte rośliny można podzielić. Rzadko udaje się to zrobić bezpośrednio w gruncie, lepiej rozsadzić je do doniczek, a po dobrym ukorzenieniu wysadzić z powrotem na skalniak.

Zmorą zacienionych miejsc w ogrodzie skalanym są wątrobowce i rzadziej - mchy. Należy je bezwzględnie usuwać mechanicznie albo opryskać preparatem Mogeton (tu istnieje ryzyko uszkodzenia delikatnych roślin, np. cymbalarii murowej). Rośliny trwałe na skalniaku niekiedy się przycina, by poprawić wygląd całości i odsłonić skały.

Bardziej wrażliwe rośliny dobrze jest przed zimą lekko okryć gałązkami drzew iglastych, aby ochronić je przed skutkami silnego mrozu, ptakami czy zgnieceniem przez grubą warstwę śniegu. Delospermy, townsendie, asperule pochodzące z suchych obszarów zaleca się osłonić przed deszczem daszkiem ze szkła lub przezroczystego tworzywa.

Ciekawe byliny do skalnych ogrodów

NAZWA POLSKA I ŁACIŃSKA PODŁOŻE I OŚWIETLENIE INNE UWAGI

Delosperma wysokogórska (Delosperma nubigenum) Bardzo przepuszczalne, suche. Słońce Może wymarzać. Wymaga okrycia na zimę i osłony przed nadmiarem wilgoci

Dzwonczyn (Edraianthus) Wapienne, ubogie. Pełne słońce Można go sadzić w tufie

Dzwonek (Campanula): C. chamissonis, C. cochleari folia, C. garganica, C. tomassiniana Przeciętne. Nie lubi cienia Nadają się wszystkie niskie gatunki

Erynus alpejski (Erinus alpinus) Przeciętne. Lubi skały wapienne Krótkowieczna, łatwo się rozsiewa

Gęsiówka (Arabis): A. x kelleri, A. x sturii i inne Przepuszczalne, raczej wapienne. Słoneczne Ozdobne z liści, warto wybierać odmiany tworzące zwarte poduchy

Gipsówka (Gypsophila): G. cerastioides, G. repens Przepuszczalne. Zbocza wsch. lub zach. Uwaga: G. cerastioides potrzebuje kwaśnego podłoża

Głodek (Draba): D. imbricata, D. brunifolia, D. athoa Przeciętne lub ubogie. Nie lubi cienia Rośliny mało wymagające, nawet na najsuchsze gleby

Goryczka (Gentiana): G. acaulis, G. septemfida Przepuszczalne. G. acaulis lubi kwaśne gleby. Zbocza wsch. lub zach. Jedne z najpiękniejszych roślin. G. septemfida jest łatwiejsza w uprawie

Goździk (Dianthus): D. deltoides, D. alpinus Przepuszczalne. Słońce Niekiedy trzeba ograniczać zajmowanie powierzchni

Kulnik (Globularia): G. repens, G. cordifolia, G. punctata Przeciętne Tworzy zimozielone kobierce

Marzanka (Asperula): A. arcadiensis, A. nitida Przepuszczalne, suche. Słońce Rośliny trudniejsze w uprawie

Naradka (Androsace): A. barbulata, A. carnea, A. sarmentosa, A. sempervivoides Przeciętne. Zbocza wsch. lub zach. Wymienione gatunki nie są zbyt trudne w uprawie

Penstemon (Penstemon): P. caespitosus, P. pinifolius Przeciętne lub lekko kwaśne. Słońce P. pinifolius po przekwitnieniu warto przyciąć, by kępa się zagęściła

Piaskowiec czterograniasty (Arenaria tetraqetra) Półcień W bezśnieżne zimy należy okryć stroiszem

Pierwiosnek (Primula): P. auricula, P. marginata, P. x venusta, P. hirsuta Zależnie od gatunku, od lekko wapiennych po kwaśne

Płomyk (Phlox): P. subulata, P. caespitosa, P. pilosa, P. douglasii Słońce Trzeba ograniczać wzrost niektórych odmian

Przetacznik (Veronica): V. schmidtiana, V. caespitosa, V. armena Przepuszczalne. Słońce V. armena jest najłatwiejsza w uprawie

Przymiotno (Erigeron): E. pinnatisectus, E. glaucus Przeciętne W tym rodzaju jest wiele niskich gatunków

Ramonda Mycona (Ramonda myconi) Wapienne. Cień Na ocienione strome murki, szczeliny skalne

Rojnikowiec (Orostachys) Przeciętne. Słońce Nadają się wszystkie gatunki

Rozwartka (Cheilanthes lanosa) Wapienne. Cień Paproć. Potrzebuje zimą ochrony przed wilgocią

Sasanka (Pulsatilla) Półcieniste lub słoneczne

Skalnica (Saxifraga) Różne stanowiska Nadaje się każdy gatunek

Smagliczka (Alyssum): A. montana, A. oxycarpum, A. pulvinare, A. stribrnyi Suche, ubogie. Słońce A. montanum bardzo silnie się rozrasta

Śledzionka skalna (Ceterach officinarum) Wapienne. Cień Paproć, uda się w cieplejszych rejonach Polski, wymaga okrycia zimą

Tawułka (Astilbe): A. x crispa, A. chinensis Przeciętne. Cień (np. za kamieniem) Cenna roślina na lekko ocienione fragmenty skalniaka

Tojeść (Lysymachia): L. japonica minutissima, L. nummularia Dowolne Sama się rozsiewa

Ubiorek skalny (Iberis saxatilis) Przeciętne

Witaliana pierwiosnkowa (Vitaliana primuliflora) Przeciętne. Słońce

Zawciąg (Armeria) A .maritima, A. juniperifolia Przepuszczalne. Słońce A. juperinifolia to najmniejszy gatunek zawciągów. A. maritima rośnie silnie

INFO

DLA KOLEKCJONERÓW

Miłośnicy roślin skalnych zaopatrują się dziś w okazy bądź nasiona w centrach ogrodniczych, szkółkach i przez internet. Można też korzystać z wymiany, zapisując się do klubu hobbystów. Najbardziej popularne są stowarzyszenia: Alpine Garden Society (Anglia), North American Rock Garden Society (USA), Scottish Rock Garden Club (Szkocja) oraz Klub Skalnickaru Praha (Czechy).

Aby zostać członkiem klubu, wystarczy opłacić roczną składkę, co poza wymianą nasion pokrywa często koszty klubowych wydawnictw.

21 kwietnia 2012 roku w Ogrodzie Botanicznym UAM w Poznaniu odbędzie się szósty Zjazd Miłośników Roślin i Ogrodów Skalnych. Oprócz prelekcji przewidziana jest wystawa roślin i fotografii oraz wymiana okazów pomiędzy uczestnikami zjazdu. Więcej informacji na stronie internetowej: www.alpines.pl.