Żarnowce, szczodrzeńce, janowce - krzewy polskiego krajobrazu

Wygrzane słońcem obrzeża lasów, nasypy kolejowe i pobocza dróg u progu lata ożywiają złociste plamy. To właśnie wtedy zakwitają żarnowce, szczodrzeńce i janowce. Nie są tak dekoracyjne jak forsycje czy azalie, ale mają zadziwiająco skromne wymagania, niepomiernie mniejsze niż nawet najbardziej odporne ogrodowe krzewy. Upodobały sobie bowiem ubogie, suche i często kwaśne piaski. Z pewnością zasługują na więcej miejsca w naszych ogrodach.

Przybysze z zachodu

Żarnowce i szczodrzeńce są zaliczane przez botaników do wspólnego rodzaju Cytisus , do którego należy około 70 gatunków. Choć najliczniej występują w rejonie śródziemnomorskim, można je spotkać także na naturalnych stanowiskach w Europie Środkowej. Są to zimozielone krzewy, niekiedy nawet drzewka. Mają nieduże, trójklapowe liście. Kwitną na żółto, czasem na biało lub czerwono.

W Polsce jedynym pospolicie występującym gatunkiem jest żarnowiec miotlasty (Cytisus scoparius, dawniej nazywany Sarothamnus scoparius ). Jego naturalny zasięg obejmuje zachodnią część Polski, w regiony wschodnie został prawdopodobnie przeniesiony przez człowieka. Wysiewano go niegdyś w lasach, gdyż zielone pędy były zimą pożywieniem dla dzikich zwierząt.

Żarnowce można spotkać na obrzeżach lasów, a także na nadmorskich wydmach. W sprzyjających warunkach osiągają wysokość 3-5 m. Na przełomie maja i czerwca okrywają się mnóstwem dość dużych, intensywnie żółtych kwiatów. Stając w gorący letni dzień w pobliżu krzewów, można usłyszeć charakterystyczne trzaski. To odgłosy pękających czarnych strąków, które z dużą siłą wyrzucają nasiona. Nasiona są bardzo trwałe i mogą leżeć w ziemi nawet dziesiątki lat. Kiełkują, gdy tylko odsłoni się ziemia. Liście możemy zobaczyć tylko wiosną na młodych pędach. Podczas letnich suszy krzew zazwyczaj je gubi, by ograniczyć utratę wody. Brak liści rekompensują intensywnie zielone łodygi, spotykane także u janowców. Cecha ta świadczy o wybitnie sucholubnym charakterze tej grupy roślin.

Nie tylko złote

W ogrodach uprawia się głównie wielobarwne odmiany mieszańcowe żarnowców o szerokiej palecie barw i często bardzo dużych kwiatach. Szczególnie popularne są na zachodzie Europy, w krajach o łagodniejszym, morskim klimacie. Najjaśniejsze kwiaty (w odcieniu ecru) mają 'Golden Cascade' i karłowy 'Dukaat' (dorastający zaledwie do 1 m wysokości). 'Twilight' ma kwiaty kremowe, 'Luna' - cytrynowe, 'Vanesse' - typowe dla gatunku, złociste, a 'La Coquette' - ogniście pomarańczowe.

Bardzo dekoracyjną grupę tworzą odmiany o dwubarwnych, żółto-czerwonych kwiatach. Jej najstarszym przedstawicielem jest 'Andreanus'. Odmianę znaleziono pod koniec XIX w. na kamienistych łąkach w Normandii. Od niej pochodzą 'Daisy Hill', 'Dragonfly', 'Firefly', 'Goldfinch' i 'Palette'. Niemal całkowicie czerwone kwiaty ma 'Lena'.

Wśród odmian czerwonych także znajdziemy dwubarwne, m.in. szkarłatno-różową 'Windlesham Ruby', rubinowo-pąsowa 'Boskoop Ruby', karminowo-miedziana 'Maria Burkwood', brązowo-cynobrowa 'Roter Favorit' oraz czerwonawa 'Burkwoodii', której płatki zdobi zółty brzeg. Niezwykła jest 'Red Wings' o wielobarwnych kwiatach - są tu i złamane żółcie, i nasycone róże, i barwa czerwonego wina... Łagodniejsze kolory znajdziemy u różowej 'Zeelandia' i brzoskwiniowej 'Frisia'.

Szczodre szczodrzeńce

Częściej niż żarnowce spotkamy w Polsce szczodrzeńce. Na wrzosowiskach natkniemy się zapewne na szczodrzeńca czerniejącego (Cytisus nigricans ). Ten niezwykle odporny na mróz gatunek osiąga 1,5-2 m wysokości. Kwitnie bardzo efektownie i długo (od czerwca do sierpnia). Do ogrodów można polecić piękną odmianę 'Cyni' o ciemnożółtych kwiatach zebranych w długie grona osadzone na szczytach pędów.

Inne godne uwagi rodzime gatunki to niziutki szczodrzeniec rozesłany (Cytisus decumbens ), kwitnący na żółto w kwietniu i maju szczodrzeniec ratyzboński (Cytisus ratisbonensis ) dorastający najwyżej do 30 cm i podobny do niego szczodrzeniec ruski (Cytisus ruthenicus ) o wyprostowanym pokroju (40-150 cm wysokości).

Interesujący szczodrzeniec biały (Cytisus albus ) na naturalnych stanowiskach jest w Polsce pod ochroną. Ma długie (do 70 cm) nisko ścielące się pędy. Od czerwca do sierpnia na szczytach gałązek pojawiają się zebrane są w główki białawe lub bladożółte kwiaty. W podobny sposób, ale na żółto, kwitnie szczodrzeniec główkowaty(Cytisus supinus ).

Spośród gatunków obcych na uwagę zasługuje szczodrzeniec purpurowy (Cytisus purpureus ). Ten płożący krzew o luźnym pokroju pochodzi z południa Europy. Dorasta do 50 cm wysokości. Na przełomie maja i czerwca pojawiają się fioletoworóżowe kwiaty. Co ważne, szczodrzeniec purpurowy jest bardziej odporny na mróz niż żarnowiec miotlasty, szczególnie gdy zimuje pod śniegiem. Toleruje nawet mocno zasadowe gleby. Bywa sprzedawany w formie drzewka. Ma kilka odmian różniących się wysokością i zabarwieniem kwiatów. Dorastający do wysokości 60 cm 'Atropurpureus' ma płatki czerwonawo-fioletowe, a 'Apicot Gem' - żółto-morelowe.

Zapowiedź lata

Pięknymi krzewami są odmiany szczodrzeńca wczesnego (Cytisus x praecox ), którego kwiaty rozwijają się już na przełomie kwietnia i maja. Popularna odmiana 'Albus' kwitnie na biało, 'Allgold' jest jasnożółta, dwumetrowa 'Gold Speer' ciemnożółta, zaś 'Hollandia' ma kwiaty czerwono-liliowe. Te nieduże (0,5-1,5 m), gęste krzewy doskonale nadają się do zacisznych miejsc w ogrodach. Trzeba jednak pamiętać, że kwiaty niezbyt przyjemnie pachną, więc nie warto sadzić tych roślin w pobliżu tarasu czy kącika wypoczynkowego. Szczodrzeńce wczesne są nieco wrażliwe na mrozy i dość krótkowieczne (można je jednak łatwo rozmnażać przez sadzonki).

W ogrodach skalnych sprawdzi się niski (do 30 cm wysokości) i szeroko rozpostarty szczodrzeniec angielski (Cytisus x kewensis ). Jego ozdobą są kremowe lub siarkowożółte, nieduże kwiaty, które rozwijają się w maju. Na wrzosowiskach, suchych murkach i w ogrodach skalnych warto sadzić także szczodrzeniec położony (Cytisus decumbens ). Ten płożący się krzew osiąga zaledwie 20 cm wysokości. Pędy łatwo się ukorzeniają i stworzą z czasem efektowną okrywę. Na przełomie maja i czerwca wydaje całą masę żółtych kwiatów. Nie straszne mu mrozy i upały.

Wytrwałe janowce

Bliskimi krewniakami żarnowców są janowce rosnące na obrzeżach lasów sosnowych, ciepłych polanach, miedzach i wrzosowiskach. Mają właściwie same zalety - kwitną obficie, są nieduże, odporne na suszę i mogą rosnąć na ubogim podłożu. Nadają się więc do ogrodów na dachach, uprawy w pojemnikach i ogródkach skalnych. Większość z niemal 100 gatunków należących do tego rodzaju (Genista ) można spotkać na naturalnych stanowiskach w rejonie śródziemnomorskim, w Europie Środkowej i Azji Zachodniej. Liście janowców są wąskie i pojedyncze, a kwiaty żółte. Cała roślina jest trująca.

Spośród trzech gatunków, które można spotkać w Polsce, najefektowniejszy jest janowiec barwierski (Genista tinctoria ). Dorasta do wysokości 1,2 m. Kwitnie obficie przez całe lato - od czerwca do sierpnia (odmiana 'Plena' wydaje rekordowe ilości kwiatów). Kwiaty są drobne, intensywnie żółte, rozmieszczone wzdłuż wyprostowanych pędów. Krzew doskonale znosi suszę, lecz jest wrażliwy na mróz (szczególnie na glebach bardziej żyznych i wilgotnych). Do niewielkich ogrodów polecam karłowe odmiany 'Royal Gold' i 'Minor'.

Wytrzymałym na suszę janowcem włosistym (Genista pilosa ) warto obsadzać suche murki i wrzosowiska. Ten nisko ścielący się krzew osiąga najwyżej 40 cm wysokość. Kwitnie obficie w maju i czerwcu. Ma dwie atrakcyjne odmiany - żółtą jak wielkanocny kurczak 'Vancouver Gold' i nieco niższą 'Lemon Spreader' (30 cm wysokości).

Podobne zastosowanie ma pochodzący z Europy południowej (Jugosławia, Bułgaria, Grecja) janowiec lidyjski (Genista lydia ). Te niewysokie (do 50 cm) ścielące się krzewy na przełomie kwietnia i maja przemieniają się w utkane ze złocistych kwiatów poduszki. Są jednak wrażliwe na mróz i można je uprawiać jedynie w najcieplejszych rejonach Polski, wybierając dla nich stanowisko osłonięte, mocno nasłonecznione i suche.

Ukwiecone wrzosowiska

Żarnowce, szczodrzeńce i janowce najlepiej komponują się z roślinami iglastymi i wrzosowatymi. Wiosną i latem ich intensywnie zabarwione kwiaty ożywiają kolekcję ciemnych iglaków. Ładnie wyglądają w sąsiedztwie kosodrzewiny i innych karłowych form sosen oraz w towarzystwie niskich odmian świerków czy jałowców. Ciekawe połączenia kolorystyczne można otrzymać, sadząc obok nich krzewy iglaste o złocistym lub srebrnym odcieniu. Zaplecze iglaków lub innych gęstych krzewów będzie nie tylko efektownym tłem, ale też stworzy przyjazny mikroklimat i osłoni przed zimowymi wiatrami. Obie grupy roślin mają podobne wymagania glebowe, więc będą doskonale razem rosnąć i wzajemnie się uzupełniać.

Na wrzosowisku żarnowce, szczodrzeńce i janowce będą kwitnącym łącznikiem pomiędzy wczesnowiosennymi wrzoścami i jesiennymi wrzosami. Możemy je sadzić pojedynczo lub w niedużych grupach (po trzy, pięć sztuk). Wyprostowane sylwetki żarnowców i szczodrzeńców będą efektownym pionowym akcentem takiej kompozycji.

Dobrym towarzystwem dla tych wytrwałych krzewów będą także niektóre trawy ozdobne (np. trzęślica modra i kostrzewa sina) i botaniczne gatunki róż. Na rabatach mogą im towarzyszyć sucholubne rozchodniki, macierzanki, szałwia omszona, bergenia i odmiany lebiodki pospolite. Żarnowiec miotlasty i janowiec mogą być pięknym urozmaiceniem nieformowanych żywopłotów z dzikiej róży, głogu lub tarniny. Janowce, szczodrzeniec angielski i położony można sadzić w ogródkach skalnych.

Wymagania i pielęgnacja

Żarnowce, janowce i szczodrzeńce lubią stanowiska w pełni nasłonecznione, osłonięte i ciepłe. Powinny rosnąć na glebie bardzo przepuszczalnej, suchej lub umiarkowanie wilgotnej (najlepiej piaszczystej i kwaśnej) wymieszanej z próchnicą. Żarnowce i szczodrzeńce nie tolerują gleb mokrych i zbyt żyznych. Jedynie janowce mogą rosnąć na podłożu bardziej wilgotnym i zasobnym w próchnicę, o odczynie zasadowym.

Żarnowce, janowce i szczodrzeńce mają zdolność wiązania azotu z gleby, dzięki temu nie wymagają nawożenia. Są pokarmowo samowystarczalne, a nawet poprawiają właściwości gleby, na której rosną.

Zielone pędy zimą mogą cierpieć z powodu suszy fizjologicznej. Szczególnie wrażliwe są wielobarwne mieszańce ogrodowe żarnowców, dlatego późną jesienią najlepiej obwiązać je fizeliną i okryć gałązkami sosnowymi. Zielone pędy żarnowców są też przysmakiem zajęcy i saren, dlatego na działkach leśnych warto dodatkowo zabezpieczyć krzewy plastikową siatką.

Żarnowce, szczodrzeńce i janowce żyją najwyżej kilkanaście lat. Z wiekiem tracą zwarty pokrój, a pojedyncze gałęzie nieładnie rozkładają się na ziemi. Aby zachowały ładną sylwetkę, warto po kwitnieniu skracać lub ścinać przekwitłe gałęzie, zostawiając tylko kilka zielonych pędów. Do końca lata znów się zagęszczą.

Rozmnażanie i przesadzanie

Żarnowce, janowce i szczodrzeńce szybko wytwarzają niezbyt liczne, ale bardzo długie korzenie palowe (dzięki temu można je wykorzystywać do umacniania skarp). Przesadzać można tylko młode egzemplarze, które nie zdążyły się jeszcze bardzo głęboko ukorzenić.

Odmiany ogrodowe można rozmnażać z sadzonek półzdrewniałych ukorzenianych w lipcu i sierpniu w inspektach. Jako podłoże przygotowujemy mieszankę wilgotnego piasku z torfem (w proporcji 2:1). Sadzonki powinny być ocienione i raz, dwa razy w ciągu dnia zraszane. W czerwcu można robić sadzonki z pędów dwuletnich. W szczelnie zamkniętych inspektach powinny się ukorzenić w ciągu czterech, sześciu tygodni.

Żarnowiec miotlasty można także rozmnażać przez wysiew nasion do doniczek lub bezpośrednio na miejsce stałe.