Lipa - doceniamy polskie drzewa

Najstarsza lipa w Polsce

Na początku uczcijmy pamięć najstarszej polskiej lipy, która przez co najmniej 600 lat rosła w Cielętnikach, w powiecie częstochowskim. Przez tyle lat opierała się śniegom przywalającym jej gałęzie zimą i dawała schronienie wielu ptasim rodzinom, w tym sowom, chętnie zamieszkującym w jej licznych dziuplach. Z powodu - zabawnego skądinąd - miejscowego przesądu, że jej kora w sposób nadprzyrodzony działa zbawiennie na zęby, musiano ogrodzić ją siatką, by wierzący w to mistyczne działanie nie obgryźli jej jak bobry. Niestety w początku października roku 2017 powalił ją orkan i po tylu latach samotnego życia, poddała się zabierając ze sobą pamięć o co najmniej 600 latach historii.

 Żal nam, gdy znikają z naszego krajobrazu drzewa tak piękne i dostojne. Tym bardziej więc powinniśmy je doceniać, sławić ich walory i sadzić nowe, by kolejne pokolenia również mogły się cieszyć taką przyrodą, jaką my pamiętamy z dzieciństwa. Szczególnie warto zaś sadzić lipę, bo to drzewo długowieczne. To jakby nasza inwestycja w przyszłość. Ono będzie rosnąć także wtedy, gdy nasz świat przeminie.

Lipa w tradycji

Gościu siądź pod mym liściem, a odpocznij sobie - pisał Jan z Czarnolasu. Ten piękny opis dobrotliwej relacji drzewa z człowiekiem nie zestarzał się ani na jotę. Ileż to lip posadzono w Polsce przez wieki w otoczeniu domostw, z radości, że w rodzinie przyszło na świat nowe dziecko. Drzewo potężne, zdrowe i długowieczne to znakomity patron dla człowieka i znak dla potomnych. Aleje lipowe uświetniały więc parki, prowadziły w stronę dworów i pałaców, lipami otaczano świątynie. Sadzeniem tych wielkich drzew upamiętniano ważne wydarzenia. A kto policzy w Polsce święte lipy z kapliczkami świadczącymi, że i siły nadprzyrodzone są dla tych drzew łaskawe. Żadna z mitologii nie przypisuje lipie jakichkolwiek złych cech.

Lipa - znaczenie

Niegdyś, gdy lipa kwitła, było to wydarzenie tak ważne, że pierwszy miesiąc dzisiejszych wakacji zawdzięcza mu miano. W ogóle w tradycji ludowej lipa funkcjonowała od lat na granicy pewnego symbolu religii chrześcijańskich oraz ludowych wierzeń i zabobonów. Stąd dziś, spacerując po wiejskich zakątkach, możemy natknąć się na samotne lipy. Oznaczano nimi granice wsi i skrzyżowania dróg - miały strzec przed złem, wieszano na nich kapliczki przydrożne i sadzono na cmentarzach (poświęcone Matce Boskiej i zmarłym) oraz koło domu, kiedy matce szczęśliwie udało się urodzić córkę. Dzięki temu zwyczajowi, kultywowanemu w Krasiczynie przez rodzinę Sapiehów, możemy dziś podziwiać wiekową aleję lipową, w której każde drzewo ma swoje imię przypisane mu, by upamiętniało młodą Sapieżankę.

Czy lipy - symbol płodności i zdrowia - zapewniły tym pannom długie i szczęśliwe życie, to temat dla historyków. Z pewnością jednak, kiedy zakwitały, cieszyły ich oczy oraz czarowały zapachem.

Lipa - kwitnienie

Dzisiaj mówi się, że  lipa rozpoczyna kwitnienie już w czerwcu i rzeczywiście tak jest, bo w Polsce dominują dwa gatunki lip - szerokolistna, o większych liściach, a kwiatostanach z nieco mniejszą ilością kwiatów, zakwitająca właśnie w czerwcu oraz drobnolistna, zakwitająca dwa tygodnie później. Warto w każdym razie pilnować tego czasu, bo poza przyjemnością przebywania w tym czasie w jej towarzystwie, możemy też uszczknąć nieco jej darów dla zdrowia.

Na zdjęciu powyżej: Lipowy szpaler cięty systematycznie przez lata zmienił się w imponującą zieloną ścianę

Lipa - kwiaty w domowej apteczce

 Jeśli postanowiliśmy rozpocząć przygodę z zielarstwem, a nie mamy doświadczenia w zbieraniu roślin zielnych, dobrze jest zacząć od „pewniaków”. Lipa jest jedną z tych roślin, która nie może nam zaszkodzić, jest niezwykle łatwo przewidzieć zbiór i łatwo przygotować materiał zielny. Wybieramy oczywiście drzewa, które nie rosną w pobliżu dróg. Zbiór kwiatów wraz z podsadką (czyli ogonkiem i skrzydełkiem) przeprowadzamy, kiedy większość kwiatów już rozkwitła, ale jeszcze nie przekwitła. Wybieramy - jak zwykle przy zbiorze kwiecia - dzień słoneczny i wybieramy się po nie przed południem, by rosa zdążyła już obeschnąć. Zbieramy tyle, ile będziemy w stanie użyć w ciągu roku, bowiem po tym czasie, należy wymienić zioła na świeże. Najlepiej suszyć ziele w miejscu przewiewnym, ale nie wystawionym na działanie słońca. Nie powinniśmy suszyć jej w zbyt dużej temperaturze - warunki panujące latem w Polsce są optymalne. Wystarczy rozłożyć kwiaty cienką warstwą w koszyku, lub powiesić pęczki w cieniu, a potem (gdy będziemy mieli pewność, że są suche) zamknąć szczelnie w szklanym słoju.

Zdrowotne działanie lipy

Co właściwie ma takiego w sobie, że warto po nią sięgnąć?

• olejki eteryczne - działające antyseptycznie na kanaliki nerkowe oraz pobudzające wydzielanie moczu w chorobach układu moczowego, mają również zastosowanie przy problemach z zasypianiem i nerwami;
• substancje śluzowe - wykorzystywane w leczeniu chorób górnych dróg oddechowych, bólu gardła, chrypy i kaszlu, stanów zapalnych w jamie ustnej;
• flawonoidy - związki przeciwzapalne i działające napotnie wspomagające leczenie przeziębienia, zawiera również rutynę i witaminę C;
• wspomaga działanie przewodu pokarmowego -  pobudza trawienie, zmniejsza napięcie mięśni, przyspiesza przepływ żółci;
• w postaci płukanek stosuje się w celu pielęgnacji włosów, kąpieli pielęgnacyjnych, a także w celu leczenia okładami podrażnień i lekkich stanów zapalnych skóry.

Przepis na napar z lipy

•  1 łyżka stołowa ziela
• 1 szklanka wrzątku

 Kwiaty zalać wodą i zostawić pod przykryciem na 10 minut; po tym czasie pić trzy razy dziennie w przypadku przeziębienia i gorączki.

 Przepis na nalewkę z lipy

•  2 szklanki miodu lipowego
• 2 szklanki świeżych kwiatów lipy
• pół litra spirytusu
• pół litra wody

Wymieszać przegotowaną (ciepłą) wodę z miodem, po wystudzeniu dodać spirytus. Odstawić na dobę i dodać kwiaty lipy (jeśli wymagają umycia, powinny być wysuszone). Odstawić na miesiąc w ciemne miejsce, następnie zlać alkohol i znowu odstawić na miesiąc. Po tym czasie jest gotowa do użycia.

Kąpiel z kwiatem lipy

 Dwie garści suszonego ziela zalać wrzątkiem i pozostawić na pół godziny. Po tym czasie zlać napar i przelać do wanny. Można dodać również świeże kwiaty. Kąpiel działa uspokajająco i pielęgnująco na skórę i włosy.

Miododajna lipa

Lipa drobnolistna zaczyna kwitnąć na przełomie czerwca i lipca (sama nazwa miesiąca o czymś świadczy). Jej miododajne, pachnące kwiaty można zaparzać, uzyskując przeciwgorączkowe i napotne herbatki. Te popularne w naszym krajobrazie drzewa są podstawą polskiego pszczelarstwa. Lipowy miód, łagodny, zielonkawozłoty, bogaty w olejki eteryczne, enzymy i kwasy organiczne jest nie tylko pradawnym lekiem na przeziębienia i choroby płuc, ale także łagodzi napięcia i stresy.

Termin miododajna oznacza, że wytwarza niezwykle obficie nektar kwiatowy, który pszczoły uwielbiają i zbierają z dużą wydajnością. Pszczelarze poszukują miejsc, gdzie rosną duże skupiska lip, by zebrać nawet do tysiąca kilogramów miodu z hektara. I to nie byle jakiego miodu, ale właśnie lipowego, złocistego i delikatnego, polecanego przy domowym leczeniu przeziębienia. Pszczelarze prześcigają się w prozdrowotnych właściwościach płynnego złota, a miód lipowy od średniowiecza uznawany był za najprzedniejszy.

 Nie bez przyczyny to właśnie ten miód stanowił podstawę do produkcji miodów pitnych, które uchodziły przez lata za najprzedniejszy trunek w Polsce. Szlachta, uwielbiająca słodkie alkohole, przy miodzie się bawiła i gospodarzyła, był to instrument polityczny i składnik większości ówczesnych leków, dostępny tylko dla najbogatszych. Istniały różne rodzaje miodów pitnych (od półtoraków do piątaków), przy czym półtoraki były najdroższe, najmocniejsze i najdłużej leżakowały. Ich smak wzbogacano różnymi przyprawami. Mogły to być jałowcowe szyszki, sok z malin, kwiaty polnej róży, a nawet mięta. Sycenie miodów pitnych to wspaniały wątek naszej rodzimej tradycji, dlatego cieszy nas, że coraz więcej pojawia się w Polsce inicjatyw wskrzeszających miodosytnictwo.

Polskie lipy

Na półkuli północnej występuje około 30 gatunków lip. W naszym kraju mamy dwa rodzime gatunki

• to lipa drobnolistna (Tilia cordata lub Tilia parviflora), popularna w całym kraju, gdzie razem z grabem i dębem tworzy liściaste lasy grądowe,
• oraz lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), która rośnie dziko tylko na Wyżynie Małopolskiej, w Górach Świętokrzyskich i na Podhalu. Spotykamy też międzygatunkowe mieszańce.

Na zdjęciu powyżej: Lipowy szpaler cięty systematycznie przez lata zmienił się w imponującą zieloną ścianę

Lipa - odmiany

 Wybór drzewa do ogrodu to poważna decyzja, bo wsadzamy je nie na najbliższy sezon, ale do końca naszego życia. Wybór miejsca dla lipy to istotny warunek braku problemów w przyszłych latach. Musimy przewidzieć jak rozłożysta będzie jego korona i czy zapewnimy jego korzeniom odpowiednią ilość miejsca. Lipy preferują stanowiska słoneczne, najpiękniej wyglądają, gdy rosną posadzone w szpalerze, lub jako soliter. Możemy znaleźć odmiany wysokie i niskie, możemy zdecydować się na drzewo z koroną formowaną. Powinno nam  się udać dobrać odmianę do naszych warunków, jeśli bardzo chcemy ją mieć.

• lipę szerokolistną 'Henryk' - ciekawa odmiana lipy płaczącej. Osiąga maksymalnie 5m wysokości i 4m średnicy;
• lipę żółknącą 'Glenleven '- rośnie do 15 m, wyróżniają ją liście, które jesienią przebarwiają się na żółto złoty kolor i dość długo pozostają ozdobą drzewa;
• lipę 'Zamoyskiego'  - odnaleziona w Kórniku niezwykle miododajna odmiana, osiąga maksymalnie 10m;
• lipę szerokolistwną 'Laciniatę' - odmiana do małych ogrodów, rośnie bardzo powoli niecały metr po 10 latach, odmiana o niezwykłych postrzępionych liściach;
• lipę 'Wratislaviensis' - to odmiana do dużych ogrodów, bo stare drzewa osiągają 40 m wysokości i tworzą rozległą koronę, wyróżniają ją atrakcyjne młode liście (żółte i żółtozielone) odznaczające się na tle starszego ulistnienia na końcach pędów;
• lipę szczepioną 'Komsta minima' - to odmiana bardzo wolno rosnąca, do małych ogrodów. Szczepiona na wysokim pniu będzie bardzo wolno tworzyć kulistą koronę.

Drewno lipowe

 Większość świątków ludowej produkcji powstała z tego drewna, bo o lipę było nietrudno i była zawsze tania. Drzewa rosły gęsto wzdłuż drogi, a biorąc pod uwagę fakt, że były jakby święte i uważane za dobrotliwe, był to wybór oczywisty. Nie spotkamy nigdzie ludowej rzeźby Chrystusa Frasobliwego, czy Maryi pod krzyżem wykonanej w drzewie z czarnego bzu. To ostatnie drzewo być w ogrodzie musiało, ale równie mocno cieszono się z jego mocy ziołoleczniczych, co obawiano tych czarnomagicznych. Natomiast drzewo lipowe miało właściwości odstraszające to, co złe. Nie przeszkadzało też z pewnością to, że jest ono miękkie i łatwo poddaje się wszelkiej obróbce. Oznacza to, że prędzej zobaczymy produkty z drewna lipowego w postaci ornamentów meblowych, niż materiałów budowlanych. Nie jest to również najlepszy wybór na zewnątrz, gdyż jest podatne na pleśń i grzyby. Może stąd zaczęło się powtarzanie, że rzeczy słabej jakości, to rzeczy „lipne”. Mimo wszystko to chyba jednak krzywdząca opinia, bo przecież nasza rodzima dobrotliwa lipka zasłużyła na to, by ją w końcu docenić.

Lipa - uprawa

Stanowisko. Lipy lubią gleby raczej żyzne i świeże (są wrażliwe na zasolenie gleby), miejsca słoneczne lub półcieniste. Są odporne na mrozy i odznaczają się wielką siłą życiową. Dobrze znoszą cięcie. Dożywają 500-800 lat, potrafią też odradzać się z okołopniowych odrostów. Dorastają do 35 m wysokości i mają świetnie rozwinięty, mocny system korzeniowy, dzięki czemu można z powodzeniem przesadzać nawet starsze okazy.

Na zdjęciu powyżej: Lipowa aleja na terenie Uniwersytetu Warszawskiego tworzy uroczy, przyjazny klimat

Lipa - zastosowanie

Miękkie lipowe drewno cenili zawsze snycerze i rzeźbiarze. W rezultacie możemy podziwiać nie tylko lipowe świątki w przydrożnych kapliczkach, lecz i dzieła wręcz monumentalne, jak słynny ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie. Nadal używamy przedmiotów gospodarstwa domowego wykonanych z białego drewna lipy, ot chociażby pięknych łyżek do mieszania powideł. O lipowym łyku mało kto dziś pamięta, lecz warto wiedzieć, że przez setki lat wyplatano z niego kosze, maty czy łapcie. Z lipowego drewna robiono kołyski, by dzieci chowały się zdrowo i dobrze spały. A pośród najstarszych słowiańskich wierzeń jest i takie, że lipowa trumna zapewnia spokojny sen wieczny.

Na zdjęciu poniżej: Młode drzewka formowane na specjalnych stelażach - takie płaskie wachlarze zmieszczą się w ciasnej miejskiej przestrzeni

Lipa do miasta

W dużych miastach, gdzie panuje susza glebowa i zasolenie, a powietrze jest suche i zanieczyszczone, lipa drobnolistna zawodzi. Choruje, opanowują ją przędziorki i traci liście. Tu lepiej sprawdzają się bardziej odporne na suszę: lipa srebrzysta (Tilia tomentosa) i lipa warszawska (T. varsaviensis) o dużych liściach podbitych od spodu srebrnym kutnerem.