Jakość powietrza czyli smog w Polsce - co warto wiedzieć

Co powoduje smog w Polsce

Gdyby przeprowadzić analizę powietrza, którym oddychamy, moglibyśmy pomyśleć, że właśnie skończyliśmy lekcję chemii. Jakie są przyczyny zanieczyszczenia powietrza? Pyły zawieszone, dwutlenek siarki, trujący benzo(a)piren, metale ciężkie – te wszystkie substancje wraz z dymem wydostają się z naszych kominów wskutek nieodpowiedniego sposobu  ogrzewania domów. Bo wykorzystujemy do tego w większości węgiel. Szacuje się, że w Polsce mamy wciąż około 3 mln kotłów węglowych, tzw. kopciuchów, które nie spełniają żadnych norm.

Dlaczego w Polsce jest smog? To właśnie emisje zanieczyszczeń z tego typu pieców są główną przyczyną powstawania smogu. Wprawdzie z roku na rok – jak wynika z raportu Polskiego Alarmu Smogowego – liczba takich bezklasowych urządzeń spada, jednak skala problemu nadal jest ogromna. Do tego dochodzi niewystarczająca świadomość ekologiczna i wiedza zarówno na  temat zasad rządowych programów wsparcia, jak i lokalnych przepisów, które wymuszają wymianę kopciuchów. Jak czytamy w tym samym raporcie, zaledwie 14% badanych z tych województw, w których obowiązują uchwały antysmogowe, jest w stanie podać datę określającą, do kiedy trzeba się ich pozbyć. Dlatego zastanówmy się, jak możemy poprawić ten stan rzeczy i skutecznie walczyć ze smogiem, aby żyć zdrowo, oddychać czystym powietrzem i mieszkać oraz pracować w energooszczędnych, komfortowych budynkach, wykorzystujących źródła energii, które są przyjazne dla otoczenia.

Połączenie mgły oraz zanieczyszczeń atmosferycznych – popularny smog, jest przyczyną przedwczesnej śmierci 45 tysięcy Polaków rocznie. Polska należy do państw w UE, o największym zanieczyszczeniu powietrza.

Smog w Polsce statystyki

Największym źródłem zanieczyszczeń jest transport oraz spalanie paliw przez przemysł. To stąd pochodzi głównie tlenek siarki i azotu. Największą ich liczbę generuje spalanie węgla. Największym zagrożeniem są jednak pyły zawieszone PM2,5. Średnica ich cząstek nie przekracza 2,5 mikrometra. Co oznacza, że łatwo przenikają bezpośrednio do krwiobiegu. Ich największym „producentem” są pozaprzemysłowe źródła ciepła, a więc osławione kopciuchy w domach wielu Polaków.
Polska przoduje w rankingach, jeśli chodzi o stężenie zanieczyszczeń w powietrzu. Normy zwłaszcza w południowej Polsce są często przekraczane kilkunastokrotnie. Jak pokazują dane European Environment Agency i Airly, choć jakość powietrza w polskich miastach, w ciągu ostatnich lat uległa pewnej poprawie, to nadal są to zmiany niewystarczające. W największych miastach Polski - Katowicach, Krakowie, Łodzi, Warszawie i Poznaniu, roczny wskaźnik PM10 przekracza normę roczną aż o 226 procent.

Ile osób zabija smog w Polsce

Szacuje się, że rocznie z powodu złej jakości powietrza, umiera w Polsce przedwcześnie nawet 45 tysiące osób. Smog powoduje zaostrzenie istniejących już chorób, a także jest źródłem nowotworów, takich jak rak płuc, krtani czy serca. Najwięcej zgonów z powodu smogu notuje się w Aglomeracji Śląskiej, a także w Jastrzębiu Zdroju i w Rybniku.

O jakiej porze roku występuje w Polsce największy smog

Na jakość powietrza wpływa wiele czynników. Najważniejszymi jest temperatura, liczba opadów oraz obecność wiatru. Jeśli chodzi o to, w jakich miesiącach najczęściej pojawia się smog w Polsce, to okres ten zaczyna się z początkiem października i kończy w połowie lutego. Intensywność smogu jest bowiem ściśle związana z rozpoczęciem sezonu grzewczego.

Smog - co to jest?

Jak podaje słownik języka polskiego, smog to „gęsta mgła z dymem i spalinami, występująca w Polsce smog występuje głównie w wielkich miastach i na obszarach przemysłowych”. Rzeczywiście nietrudno jej nie zauważyć, szczególnie wtedy, gdy sezon grzewczy w pełni. Problem smogu w naszym kraju nie jest nowym zjawiskiem, występuje co najmniej od kilkudziesięciu lat. Smog w Polsce przyczyny? Interesujące jest to, iż największymi trucicielami powietrza nie są wcale związki przemysłowe ani spaliny samochodowe, ale nieocieplone budynki, a konkretnie wspomniane już wielokrotnie domowe piece. A skutki złej jakości powietrza i związanego z tym wysokiego stężenia szkodliwych substancji odczuwamy codziennie i są one katastrofalne – wymieniliśmy je także na wstępie. 

Najbardziej zagrożeni smogiem są mieszkańcy miast i aglomeracji powyżej 100 tys. Niestety, nasze miasta stanowią większość z 50 najbardziej dotkniętych tym problemem miast europejskich. Można tu wymienić zarówno duże aglomeracje, np. Kraków, jak i mniejsze, które kojarzyłyby się raczej z czystym powietrzem, np. Otwock albo Żywiec (choć trzeba wyraźnie zaznaczyć, że konsekwentna polityka antysmogowa Krakowa przynosi odczuwalne i mierzalne skutki w postaci znacznej poprawy jakości powietrza).  Jednak w ubiegłym roku smogowym liderem został Nowy Targ, obok takich miejscowości jak Nowa Ruda, Pszczyna i Nowy Sącz. Równie wysokie miejsce przypadło uzdrowiskom – Goczałkowicom-Zdrój i Rabce-Zdrój (dane Polskiego Alarmu Smogowego na podstawie oficjalnych wyników pomiarów ze stacji Państwowego Monitoringu Środowiska).  

Jak walczyć ze smogiem? 

Walka ze smogiem to długa, ciężka i żmudna praca. Na szczęście mamy obecnie sporo możliwości i instrumentów, aby podjąć odpowiednie kroki w walce z nim.

Poziom lokalny.

To początek drogi. Tu z pewnością wzrost poziomu edukacji na temat smogu oraz zmiana naszych nawyków mają kluczowe znaczenie, dlatego tak ważne są  wszelkie działania z tym związane, np. te prowadzone przez powstające w całej Polsce lokalne alarmy smogowe, których dzisiaj jest już niemal 50, czy takie projekty jak Edukacyjna Sieć Antysmogowa (ESA), działająca w ramach NASK-PIB (Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa – Państwowy Instytut Badawczy). Ich autorzy starają się kompleksowo przekazywać wiedzę o tym, jak przeciwdziałać smogowi, angażują się we współpracę z instytucjami, które aktywnie promują politykę proekologiczną na swoim terenie, wspierają lokalnych działaczy. I co ważne – edukacja ta jest prowadzona wielotorowo i obejmuje wszystkie grupy wiekowe – dzieci, dorosłych i seniorów.

Dzięki temu po pierwsze – nadrabiamy wieloletnie zaniedbania w tej dziedzinie. Po drugie – widzimy, iż ta skuteczna edukacja w połączeniu z rzetelną informacją o zagrożeniu ma sens i przyczynia się do trwałej zmiany naszych nawyków i postaw. Mamy tu na myśli przede wszystkim to, że coraz więcej osób  podejmuje decyzję o wymianie kotła czy ociepleniu domu, gdyż większość zanieczyszczeń pochodzi – jak już wiemy – z tzw. niskiej emisji, czyli z domowych pieców lub lokalnych kotłowni opalanych niespełniającym norm węglem, drewnem, a w skrajnych przypadkach nawet odpadami. Korzystna jest więc zmiana źródła ciepła na nowoczesne, o zmniejszonej lub zerowej emisji. Żeby uzyskać pełnię korzyści i zmniejszyć wydatki na ogrzewanie, powinna towarzyszyć temu również całościowa termomodernizacja budynku, w tym wymiana okien i drzwi na energooszczędne. Podjęcie takiej decyzji ułatwiają dodatkowo programy dofinansowania tego typu przedsięwzięć m.in. program Czyste Powietrze czy funkcjonujące na terenie wielu gmin systemy dopłat do wymiany kotła (więcej o tym w dalszej części tekstu). 

Równie prośrodowiskowo zachowują się inwestorzy, którzy dopiero rozpoczynają swoją budowlaną przygodę. Cieszy fakt, że budując dom coraz częściej zwracają uwagę na energooszczędne wyroby, o możliwie jak najlepszych parametrach użytkowych z wykorzystaniem nowoczesnych systemów montażu. Wynika to też oczywiście z potrzeby oczekiwanych oszczędności w czasie szalejących cen energii przy jednoczesnym zachowaniu optymalnego komfortu cieplnego.

Poziom samorządowy i krajowy

Aby walka ze smogiem rzeczywiście przynosiła rezultaty, działania  lokalne muszą zostać uzupełnione działaniami systemowymi. Jednym z ważniejszych instrumentów w tym obszarze są programy wsparcia, czyli  dofinansowanie różnego rodzaju inwestycji, które przynoszą wymierne korzyści, widoczne zarówno w naszym portfelu, jak i poprawiające stan środowiska naturalnego. Należy do nich między innymi rządowy program Czyste Powietrze. Jego celem jest poprawa jakości powietrza oraz zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery poprzez wymianę starych źródeł ciepła na nowoczesne, wykorzystujące OZE i poprawę efektywności energetycznej budynków mieszkalnych jednorodzinnych oraz przeprowadzenie niezbędnych prac termomodernizacyjnych budynku. Maksymalna kwota dotacji wynosiła 53 tys. zł i wszystko wskazuje na to, że będzie nadal utrzymana, bo program będzie kontynuowany (jego zakończenie planowane jest w 2030 roku).

Uwaga! Po ubiegłorocznych zmianach w „Czystym Powietrzu” całkowicie wycofano dotację na kotły węglowe (dokładnie nastąpiło to  1 stycznia 2022 r.), a z kolei przyznano zwrot kosztów na  zakup i montaż kotłów na pellet o podwyższonym standardzie.

Obok Czystego Powietrza funkcjonuje także inny program – Stop smog. W ramach programu o dotacje na likwidację lub wymianę źródeł ciepła oraz termomodernizację w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych osób najmniej zamożnych mogą starać się: gminy, związki międzygminne, powiaty, a także związek metropolitalny w województwie śląskim. Wymienieni wnioskodawcy mogą uzyskać do 70% dofinansowania kosztów inwestycji. Pozostałe 30% stanowi ich wkład własny. Dzięki temu najubożsi mieszkańcy gmin, położonych na obszarze, gdzie obowiązuje tzw. uchwała antysmogowa, mogą otrzymać w formie bezzwrotnej dotacji do 100% kosztów przedsięwzięcia. Przypomnijmy, uchwały te określają, do kiedy na danym obszarze można stosować paliwa stałe, czy też użytkować starsze kotły.  Żeby uniknąć działania na ostatnią chwilę, a przede wszystkim mandatów, dobrze jest zapoznać się więc z tego typu regulacjami obowiązującymi w naszym miejscu zamieszkania (a jak zauważyliśmy z wiedzą na ten temat jest – delikatnie mówiąc – nie najlepiej). Na przykład na Mazowszu i w Małopolsce jest na to jeszcze nieco ponad rok, ale na Śląsku zakaz ich stosowania wszedł w życie 1 stycznia 2022 r.

Kontrole i kary

Wstrzymywanie się z wymianą kopciucha to jedno. Inną plagą jest chęć maksymalnego zaoszczędzenia na ogrzewaniu, stąd często to takich pieców trafiają, oprócz złej jakości węgla, również domowe śmieci – np. lakierowane meble, opony, stolarka drzwiowa  czy pokryte farbą drukarską czasopisma. Takie sytuacje nie powinny mieć miejsca, dlatego szczególnie w sezonie grzewczym, czyli w Polsce sezonie na smog nasilają się kontrole patroli antysmogowych i sypią się kary. 

Kto może zajrzeć do naszego pieca?

Do kontroli domowych pieców uprawniona jest straż miejska (najczęściej oddział ekopatrolu straży miejskiej). Jeśli w danej miejscowości nie ma straży miejskiej, to kontrolę może przeprowadzić urzędnik, który został do tego wyznaczony.

Czy kontrola pieca rozpoczyna się z urzędu?

W sezonie grzewczym przedstawiciele uprawnionych organów mogą skontrolować, czym palimy w piecu bez zgłoszenia. Obowiązkowo muszą też zareagować na skargi sąsiadów, jeśli ci zgłoszą, że ktoś w ich otoczeniu pali niedozwolonymi materiałami.. Strażnicy miejscy nie mogą odmówić podjęcia takiego działania. Żeby jednak ich czynności były zgodne z prawem, muszą mieć upoważnienie wydane przez i burmistrza lub prezydenta miasta.

Czy straż miejska ma prawo wejść do domu w celu kontroli pieca?

Tak. Jeśli jest to nieruchomość prywatna, to kontrola może być przeprowadzona w godzinach 6:00-22.00.

Co może patrol kontrolujący paleniska?

Patrol ma prawo wejść do kotłowni i sprawdzić, czym palimy w piecu. Kontrolerzy mogą też zajrzeć do pieca
i sprawdzić, czy nie spalamy tam śmieci. Mają też prawo sprawdzić, czy przekazujemy śmieci odpowiednim służbom.

Co grozi za spalanie śmieci?

Jeśli w domowym piecu spalamy odpady (albo naruszamy zasady uchwały antysmogowej, jeśli obowiązuje), to popełniamy wykroczenie z art. 191 Ustawy o odpadach. Grozi nam wtedy grzywna do 5 tys. zł. Straż miejska może też nałożyć mandat karny w wysokości od 20 do 500 zł.  Jeśli nie zezwolimy na przeprowadzenie kontroli, to popełniamy przestępstwo z art. 225 Kodeksu karnego, zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3. Wtedy postępowanie prowadzi policja lub prokuratura.

Jak wygląda kontrola palenisk?

Najczęściej strażnik sprawdza wilgotność drewna specjalnym miernikiem, ocenia też jakość innego paliwa, które spalamy w naszych piecach. Jeśli w gminie nie ma straży miejskiej, to jak już wspomnieliśmy – może to zrobić upoważniony pracownik. Ma on takie same uprawnienia jak strażnicy miejscy z jednym wyjątkiem. Nie ma prawa do nakładania mandatów.

Smog - technologia w służbie czystego powietrza

Od kilku lat w walce smogiem wykorzystywane są też nowoczesne, profesjonalne narzędzia, na przykład straż miejska może  do identyfikacji największych trucicieli skorzystać z pomocy dronów. Do tego jest możliwość pobierania próbek popiołów po to, żeby zidentyfikować, co było spalane w piecu. Poza tym do dyspozycji strażników są kamery oraz mobilne laboratoria do mierzenia zanieczyszczeń, a także czujniki i detektory odczytujące obecność np. tlenku węgla lub lotnych związków organicznych. Takie technologie dostępne są między innymi we Wrocławiu, Szczecinie, Poznaniu, Opolu, Zielonej Górze i Warszawie.   

*Niniejsze opracowanie powstało na podstawie treści z businessinider.com.pl, dziennikprawny.pl i prawo.pl oraz z Polskiego Alarmu Smogowego.