Dziś domy na Pomorzu, Mazowszu czy Śląsku trudno od siebie odróżnić. A kiedyś...

Dziś domy na Pomorzu, Mazowszu czy Śląsku niczym się nie różnią. A kiedyś...

Zanim zdecydujecie się na dom z katalogu, rzućcie okiem, jak przed laty budowało się w różnych częściach Polski. Może ten przegląd zachęci was do wybrania takiego projektu, który nawiązuje do regionalnej tradycji?

Dziś w zabudowie podmiejskiej w całej Polsce dominuje budownictwo nowoczesne i murowane. Współczesne domy budowane obecnie na Mazurach, Kaszubach, w Wielkopolsce czy Lubelszczyźnie praktycznie niczym się nie różnią. Tradycyjne budownictwo ludowe charakterystyczne dla danego regionu możemy oglądać w skansenach.

Tradycyjne polskie domy: dobra inspiracja

Czy budownictwo ludowe rzeczywiście odeszło do lamusa? Okazuje się, że nie do końca. Są entuzjaści regionalnej sukcesji architektonicznej, dla których ludowa sztuka budowania budynków mieszkalnych stanowi inspirację do tworzenia na tradycyjnej bazie współczesnych projektów. Warto sprawdzić, jak wyglądała tradycyjna architektura, w miejscu gdzie chcemy wybudować swój dom; warto też przyjrzeć się lokalnym materiałom.

Na zdjęciu: współcześnie budowany dom drewniany inspirowany tradycją, okolice Puszczy Białowieskiej. Projekt architekt Piotr Olszak

Polskie domy: drewniane

Na zdjęciu: dom w Zgonie na Mazurach. Projekt architekt Piotr Olszak.

W całej Polsce podstawowym materiałem budowlanym było drewno sosnowe, a w południowej części jodłowe. Podwaliny, legary czy słupy ze względu na wymóg trwałości wykonywano wszędzie z drewna dębowego.

Dachy i wygląd bryły domu: liczy się klimat

Na tym cechy wspólne się kończą. Wygląd mieszkalnych domów w zależności od położenia geograficznego znacznie się zróżnicował. Największy wpływ na wygląd domów miały warunki atmosferyczne charakterystyczne dla danego regionu. Domy w różnych częściach Polski zaczęły się na tyle różnić i mieć na tyle cech wspólnych typowych dla poszczególnych obszarów, że ich style zaczęto klasyfikować właśnie pod względem regionów.

Fot. Tomasz Szymański/Shutterstock.com

Na zdjęciu: stary drewniany dom, muzeum w Sierpcu

Tradycyjne domy na Pomorzu: pierwsze domy szeregowe

Na zdjęciu: dom podcieniowy we wsi Bystrze, z 1918 roku, charakterystyczny dla budownictwa na Pomorzu, pozostającego pod wpływami holenderskimi

Na Pomorzu władze pruskie drobiazgowo ingerowały w sposób zabudowy. W starych kaszubskich zagrodach budynek mieszkalny zwrócony był zawsze szczytem do ulicy, by dopiero w czasach pouwłaszczeniowych stanąć dłuższą ścianą w kierunku drogi.

Wsie kaszubskie nie wymagały budowy dużych zagród, ponieważ tamtejsza ludność utrzymywała się głównie z rybołówstwa, nie uprawy ziemi. Rybacy chyba jako pierwsi w Polsce zaczęli budować "domy szeregowe" - długie chałupy z mieszkaniami dla dwóch - trzech rodzin, co ułatwiało tworzenie wspólnot rybackich, które powstawały w celu wspólnego łowienia ryb.

Domy na Pomorzu: oszczędnie

Na Pomorzu przy budowie budynków mieszkalnych stawiano na pruską oszczędność. Powszechnie stosowano konstrukcję szkieletową. Szkielety ścian  wykonywane z drewna dębowego lub sosnowego wypełniano szachulcem lub gliną, cegłą czy pecą, czyli bloczkami glinianymi suszonymi na słońcu. Rozwój mieszkalnego budownictwa murowanego - z wykorzystaniem kamienia czy cegły -  na tych terenach nastąpił dopiero  w połowie XIX w.

Najciekawsze formy budownictwa mieszkalnego  na Pomorzu stanowią chałupy podcieniowe. Ich szczytowa ściana od strony ulicy osłonięta była podcieniem wspartym na trzech, czterech lub pięciu słupach z prostymi lub zaokrąglonymi ramionami. Chałupy podcieniowe budowano w konstrukcji wieńcowej jak i szkieletowej.

Dachy: na całym Pomorzu stosowane były dwuspadowe dachy krokwiowo-jętkowe oraz naczółkowe. Dachy poszywano słomą, trzciną, sporadycznie gontem, wrzosem czy dranicami. Wraz z rozwojem budownictwa ceglanego popularna stała się dachówka.

Szczyty dwuspadowych dachów wieńczyły końce skrzyżowanych wiatrownic wysunięte ponad kalenicę oraz rzeźbione pazdury.

Ściany:na Pomorzu nie bielono budynków wznoszonych z bali. Bielono natomiast ściany szkieletowe wypełnione szachulcem lub gliną.

Fot. Midart Spoza/ CC Atribution SA 3.0

Na zdjęciu: dom podcieniowy w Żuławkach

Domy na Mazurach, Warmii i Powiślu

Na zdjęciu: dom w Kamieniu na Mazurach. Projekt architekt Piotr Olszak

Mazury, Warmia i Powiśle to tereny znajdujące się historycznie pod wpływem architektury pruskiej i krzyżackiej, ale wpływ na budownictwo regionalne miało tu także osadnictwo holenderskie.

Domy na Mazurach: z drewna i cegły

Podstawowym materiałem budowlanym na Mazurach było drewno sosnowe. Konstrukcja wieńcowa bądź wieńcowo-łątkowa były tu najpopularniejsze, choć władze pruskie propagowały konstrukcję szkieletową. Ta jednak została tu upowszechniona po I wojnie światowej i dziś jest elementem charakterystycznym dla regionu. Gliniane wypełnienia konstrukcji szkieletowej były stosowane przez biedniejsze chłopstwo, bogatsi używali cegły.

Dachy:budynki mieszkalne kryte były dachami dwuspadowymi poszywanymi słomą lub czerwoną dachówką.

Zobacz udaną renowację mazurskiego siedliska

Domy podcieniowe

Dla budownictwa ludowego Powiśla, Warmii i Mazur charakterystyczne były domy podcieniowe. Np. chałupy mazurskie miały płytkie, ozdobne podcienie szczytowe - a wejście do budynku znajdowała się od strony dłuższego boku i nie było niczym chronione od wiatru. Jeśli dom stał dłuższą ścianą do drogi, dekorację domu podcieniami stosowane symetrycznie, na obydwu jego szczytach.

Na Powiślu i Warmii podcienie były wysunięte i poprzedzało je centralnie usytuowane na dłuższej ścianie wejście do domu, co dawało ochronę od wiatru. Podcienie było wsparte na kilku bogato zdobionych słupach i zazwyczaj podtrzymywało usytuowany powyżej spichrz kryty dwuspadowym dachem, który łączył się z dachem głównym na jednym poziomie kalenicy.

Ściany:chałupy takie miały konstrukcję zrębową, natomiast spichrze budowane były najczęściej w konstrukcji szkieletowej wypełnianej szachulcem lub cegłą. Szachulcowe bielono, ceglane zostawiano czerwone.

źródło www.muzeum-wegorzewo.pl

Na zdjęciu: mazurska chata podcieniowa

Tradycyjne domy na Mazowszu

Na zdjęciu: dwór Skarbka w Grodzisku Mazowieckim

Mazowsze historycznie różniło się od reszty regionów. Chłopi długo korzystali z wolności osobistej, a system rozbicia na księstwa oraz majątki rycerskie nieprzekraczające wielkością jednej wioski miały wpływ na kształtowanie się architektury.

Domy na Mazowszu: zagrody i dworki

W krajobrazie wiejskim na Mazowszu występowały podobne typy zagród, składające się z 3, 4 budynków. Budynki mieszkalne były stawiane dłuższym bokiem do ulicy.

Podstawowym materiałem budowlanym było drewno sosnowe. Stosowano konstrukcję wieńcową lub mieszaną. W okresie pouwłaszczeniowym wzrosło zainteresowanie tańszymi budulcami jak glina i kamień.

Charakterystyczne były też dwutraktowe dworki, często z gankiem osłaniającym wejście do budynku.

Zobacz też współczesny dom w stylu dworkowym

Dachy: równolegle stosowano krycie dachów dachami dwu- jak i czterospadowymi. Do krycia dachów używano słomy żytniej, a niekiedy wiórków osikowych i dranic. Dachy miały konstrukcję krokwiowo-jętkową.

Ściany:powszechne (poza Kurpiowszczyzną) było bielenie chałup wapnem na biało lub na jasne odcienie błękitu. Dodatkowym elementem dekoracyjnym były malowane na wybieleniu kolorowe motywy roślinne.

Zdobnictwo architektoniczne najstarszych chałup ograniczało się do ozdobnego wykonywania drzwi wejściowych szalowanych deseczkami, oprofilowanych ostatków belek pułapu, okiennic z otworami wyciętymi w kształcie serc, kółek, półksiężyców itp. W zakresie dekoracji prym wiodły chałupy kurpiowskie.

Fot. Traper Bemowski/CC Atribution 3.0

Na zdjęciu: kurpiowski dom w Sieczychach

Domy w Wielkopolsce

Na zdjęciu: chałupa szkieletowa i stodoła z Dzierżążna Wielkiego, połowa XIX wieku. Muzeum Kultury Ludowej w Osieku

Wielkopolska była historycznie podzielona na ziemie należące do Prus i Królestwa Polskiego. Stąd też duża różnorodność grup etnograficznych i stylów życia. O ile jednak w życiu codziennym cechowała je różnorodność, o tyle w budownictwie nie ma wielkich różnic.

Jak powstał mur pruski?

Do czasów reform rolnych zagrody składały się głownie z trzech budynków, potem czterech. Budynki mieszkalne stawiane były z wszelkich dostępnych materiałów, ale podstawowym materiałem było drewno. Ściany wznoszono w konstrukcji wieńcowej o rożnych sposobach łączenia ze sobą węgłów. Często łączono ze sobą rożne typy konstrukcji, by maksymalnie wykorzystać dostępne lokalnie materiały, ponieważ w mało zalesionej Wielkopolsce trudno było o drewno. Dlatego też duże znaczenie w budownictwie mieszkalnym regionu miała glina stosowana zarówno do wznoszenia całych ścian, jak i wypełniania ścian słupowych. W uregulowanych i przebudowanych wsiach zaboru pruskiego zaczęły pojawiać się budynki szkieletowe o ścianach wypełnionych gliną. W XIX zaś wieku dzięki powstającym licznie cegielniom wypełnienie ścian coraz częściej zaczęła stanowić cegła. Tak doszło do popularyzacji muru pruskiego.

Murowany dom z gankiem

W Wielkopolsce powszechnie wznoszono chałupy wąskofrontowe kryte dachem czterospadowym o podcieniach nadwieszonych lub wspartych na prostych słupach. Chałupy o dachach dwuspadowych miały podcienia bardziej okazałe wsparte na profilowanych słupach usztywnianych mieczami nawiązujące do budynków podcieniowych z Pomorza.

Budownictwo Wielkopolskie było skromne. Zdobnictwo ograniczało się do wzorzystego układania cegieł w szczytach dachów, stosowania gzymsów, okienek i wnęk. Często detale pozostawiano w kolorze cegły na tle otynkowanych ścian. Wejścia go murowanych domów poprzedzały drewniane ganki.

Zobacz współczesny wiejski dom, nawiązujący do klasycznych wzorców

Fot. Piotr Olszak, www.polskadrewniana.pl

Na zdjęciu: współcześnie wybudowany dom, Wielkopolska. Projekt architekt Piotr Olszak

Tradycyjne domy na Śląsku

Kulturowe oblicze Śląska zostało ukształtowane przez rożne kulturowe wpływy sąsiadów.

Do końca XVIII w. na Śląsku dominowało budownictwo drewniane o konstrukcji zrębowej wyparte później przez konstrukcje szkieletowe i murowane. Znacznie dłużej budownictwo drewniane zachowało się w paśmie Sudetów, gdzie z tego powodu został wyodrębnionym mniejszy region architektoniczny. Ze względu na górzysty teren dachy regionu sudeckiego stały się bardziej strzeliste. Miały układ dwuspadowy krokwiowy o bogato zdobionych szczytach. Charakterystyczna dla regionu jest konstrukcja przysłupowa podtrzymująca dach lub piętro budynku.

Fot. Kojote/CCO 1.0

Domy z kolorowymi elewacjami

Charakterystyczną cechą budownictwa mieszkalnego na Śląsku jest bogate i kolorowe zdobienie elewacji od strony ulicy. Cechują je wzory geometryczne malowane farbami.

Pod koniec XIX w. w zagrodach bogatych chłopów i w osiedlach robotniczych zaczęły się pojawiać mieszkalne domy piętrowe. Powszechnie zaczęto wtedy stosować czerwoną cegłę niewymagającą tynkowania. Skromne zdobnictwo budynków ceglanych ograniczało się do wzorzystego układania cegieł w szczytach, obramienia okien i drzwi oraz stosowania gzymsów.

Domy w Sudetach

Dla budownictwa sudeckiego typowe są także podcienie, galerie, balkony i ganki. Na uwagę zasługują wysunięte podcienie frontowe poprzedzające wejście do sieni. Często pojawia się też motyw wieńcowej izby na piętrze otoczonej zewnątrz galeryjką z ozdobną balustradą. Bryły domów urozmaicały także ganki, które budowano w formie dwuspadowych daszków wspartych na słupach. Ich bogate wzornictwo bazowało na wzorach zaczerpniętych z budownictwa uzdrowiskowego. Potem w latach międzywojennych drewniane ganki zastąpiono murowanymi werandami.

Tradycyjne domy w Małopolsce

Na zdjęciu: tradycyjny dom łemkowski, skansen w Zyndranowej

Małopolska jest ostatnim regionem Polski, w którym przetrwało wiele tradycyjnych domów. Występują tu rożnego typu wsie: łańcuchówki, rozproszone, rzędówki, rzadziej ulicówki, gdzie chałupy mieszkalne sytuowano szczytem lub dłuższym bokiem do drogi. Zagrody składały się zarówno z kilku budynków, jak i były gromadzone pod wspólnym dachem w obrębie zwartej zabudowy. Charakterystyczne dla Małopolski są zagrody Łemków w postaci długich pojedynczych budynków łączących ze sobą wszystkie funkcje.

Domy w Małopolsce: sosnowe bale i kamień

Powszechnym materiałem budowlanym było drewno sosnowe, a w rejonach górskich jodłowe. Duże znaczenie miał kamień stosowany do budowy fundamentów czy też podmurówek na obszarach górskich - do niwelowania różnic terenu przyziemia.

Powszechna było konstrukcja zrębowa o rożnych sposobach łączenia węgłów. Ściany wznoszono z okrąglaków, półokrąglaków, płazów i bali obrabianych do kantów. Szczeliny między belkami uszczelniano mchem, gliną, a w rejonach górskich skręcaną trawą czy wiórami stolarskimi. W okolicach Rzeszowa występowała też konstrukcja przysłupowa, a w północnej Małopolsce sumikowo-łątkowa. Na Kielecczyźnie wykorzystywano w budownictwie mieszkalnym łamane skały wapienne.

Dachy:na terenie całej Małopolski - poza górami - stosowano dachy czterospadowe kryte słomą. Strzechę układano w schodki lub na gładko ze schodkowymi  narożami. Bliżej gór dolne krawędzie połaci dachów słomianych okładano gontami. Z gontów wykonywano też zabezpieczenia kalenic. Gdzie indziej popularne też były dachy naczółkowe, a dla terenów górskich charakterystyczne są dachy półszczytowe i dwuspadowe z przydaszkami osłaniającymi szczytowe ściany zrębu pokryte np. gontem.

Gont oraz dranica były typowym materiałem pokrywania dachów w rejonach górskich. Często w obrębie jednego dachu łączono te dwa materiały.

Ściany i dekoracje:ważnym elementem dekoracyjnym chałup krakowskich były drzwi zwieńczone półokrągło wyciętym nadprożem, profilowane końce belek stropowych i malowane listwy przybijane wokół okien.

Do najokazalszych chałup regionu Małopolski należą m.in. chałupy rzeszowskie oraz chałupy łemkowskie, których odrzwia, drzwi, ramy okienne i ostatki z bali ściennych były zdobione białymi ornamentami.

Fot. Aktron/Wikimedia Commons/CC Atribution 3.0

Tradycyjne domy na Podhalu

Na zdjęciu: drewniany dom w Bukowinie

Oddzielny rozdział architektury mieszkaniowej Małopolski stanowi budownictwo podhalańskie. Chałupy Górali Podhalańskich miały zręby wznoszone z czterech do pięciu bali wyciosanych z półokrąglaków, których liczba z czasem wzrosła. Pośrodku ściany frontowej znajdowały się drzwi osadzone w odrzwiach usztywnionych ozdobnie wyciętymi zwieraczami. Słupy drzwiowe, nadproże i zwieracze łączyły drewniane kołki o wystających główkach. Odrzwia zaś zdobił ornament rozety lub krzyża. Ściany pozostawiano w naturalnym kolorze drewna, które co roku szorowano popiołem (wciąż praktykuje się to w Chochołowie).

Bardzo oryginalne domy powstały też w Orawie - miały galerię na piętrze prowadzącą do spichrza mieszczącego się na poddaszu. Chałupy orawskie były zdobione w podobny do podhalańskich sposób.

Ściany i dekoracje:na niektórych obszarach Małopolski chałupy bielono, w innych malowano brunatno czerwoną farbą wykonując przy tym bielenia spoin glinianych. Szerokie białe obwódki otaczały także niektóre okna. Koło Tarnowa ściany chałup zdobiono barwnymi kompozycjami roślinnymi.

Fot. Hanna Długosz

Na zdjęciu: współcześnie wybudowany drewniany dom w Zakopanem

Zobacz więcej zdjęć domu w Zakopanem