Szczaw polny (Rumex acetosella)

W Polsce rośnie około 20 gatunków szczawiów. Byliny te można znaleźć na terenie całego kraju. Zajmują różne środowiska: i suche, i bardziej wilgotne. Występują na niżu i w górach. Widujemy je na polach, pastwiskach, w rowach, na ugorach i na rumowiskach. Ich okazy najłatwiej zauważyć latem, gdy kwitną w charakterystyczny sposób: ich kwiatostany - rozgałęzione wiechy - dorastają do kilkudziesięciu centymetrów i pokryte są drobnymi, zielonkawobiałymi kwiatami. Pod koniec lata kwiatostany, a właściwie już owocostany, przybierają czerwonawy i lekko brązowy odcień.

Nas, jako konsumentów, interesują jednak bardziej wyrastające tuż przy ziemi kwaśne liście, należące głównie do dwóch gatunków: szczawiu polnego i szczawiu zwyczajnego.

Dobra ziemia w ogrodzie - jak ją rozpoznać?

Jak wygląda szczaw polny (Rumex acetosella)

Tego gatunku najlepiej szukać na glebach piaszczystych, ubogich i często dość suchych. Wiosną tworzy on tylko kępy odziomkowych liści wysokości kilkunastu centymetrów. Poznamy je po strzałkowatym bądź oszczepowatym kształcie. Wtedy są najsmaczniejsze: kwaśne, ale jeszcze mięsiste i delikatne. Dlatego liście z dzikich terenów zbieramy głównie wiosną, do czasu, gdy wyrosną pędy kwiatostanowe. Potem liście odziomkowe twardnieją i stają się łykowate. Zbiór liści można powtórzyć po okresie kwitnienia, ale wówczas zrywamy tylko te najmłodsze, wyrosłe latem.

Pędy kwiatostanowe pojawiają się w czerwcu i osiągają wysokość ok. 40 cm. Kwitnienie tego gatunku trwa do września. Pędy z dojrzewającymi owocostanami można ścinać i suszyć. Swą ciekawą kolorystyką uzupełniają wiązanki z innych suszonych pędów i kwiatów.

Nie wszyscy wiedzą, że szczaw jest dwupienny, to znaczy, że kwiaty męskie rozwijają się na innych osobnikach niż żeńskie.

Jesienią liście długo pozostają zielone, a po przyjściu mrozów –giną. Nad ziemią sterczą tylko suche wiechy. Natomiast pod jej powierzchnią pozostaje palowy korzeń z odroślami. W nim magazynuje się woda i substancje odżywcze. Z niego wiosną wyrosną nowe części nadziemne.

Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa, synonim Acetosa pratensis)

On także tworzy kilkunastocentymetrowe liście odziomkowe, podobne do liści szczawiu polnego. Jego kwitnienie rozpoczyna się w maju lub w czerwcu i trwa do sierpnia. Wiechy wyrastają na pędach wyższych, niż w przypadku szczawiu polnego i osiągają ok. 1 m wysokości. Szczaw zwyczajny odnajdziemy na łąkach, pastwiskach i przydrożach, ale na bardziej wilgotnym, a nawet podmokłym podłożu. Jego korzeń jest krótki i cienki, a na licznych korzeniach bocznych tworzą się zgrubienia.

Do uprawy ogrodowej przeznaczone są niektóre odmiany tego gatunku.

Szczaw polny - systematyka

Szczaw (Rumex) należy do rodziny rdestowatych, charakteryzującej się drobnymi kwiatami. Ten rodzaj botaniczny obejmuje ok. 200 gatunków, rosnących w klimacie umiarkowanym, na Półkuli Północnej Większość jest bylinami, a niektóre są gatunkami dwuletnimi.

Szczaw polny - zastosowanie

Oprócz dwóch wyżej wymienionych gatunków, do konsumpcji nadają się także liście szczawiu ogrodowego, inaczej pomarszczonego (Rumex rugosus). Uprawia się go w ogrodach. Wiosenny zbiór liści jest najobfitszy. W ciągu sezonu można też stopniowo wycinać wyrastające młode liści. Nie należy jednak ogałacać roślin, by mogły się zregenerować.

Szczawie rosnące na łąkach znajdują się także w diecie zwierząt gospodarskich – krów, owiec i kóz.

Szczaw lancetowaty

Na szczególną uwagę zasługuje szczaw lancetowany, zwany też końskim (Rumex hydrolapathum) bądź kobylakiem. Kobylakami nazywa się także kilka innych gatunków, jak szczaw kędzierzawy i skupiony. Ta grupa charakteryzuje się silnym wzrostem, ma też większe liście od gatunków używanych jako warzywa. Ich kwiatostany osiągają wysokość 1-1,5m. Gatunki te rosną na łąkach, w rowach, nad brzegami wód, na kwaśnym, wilgotnym podłożu. Często stanowią pokarm zwierząt gospodarskich.

Szczaw krwisty

Jedna z odmian szczawiu krwistego, zwana ‘Bloody Dock’ ma dekoracyjne nieduże liście – zielone z czerwonymi nerwami. Wyrastają one w szerokich rozetach. Tę wieloletnią odmianę można posiać na rabacie bylinowej (roślina nie lubi przesadzania). Kwiaty nie są zbyt okazałe, czerwonawe, rozwijają się na łodydze wysokości do 40 cm.

Liście tej barwnej odmiany można podawać w sałatkach, a także używać ich do dekoracji potraw.

Szczaw ten dostępna jest w postaci nasion.

Szczaw polny - właściwości

Liście szczawiów używanych jako warzywa (pomarszczonego, zwyczajnego i polnego) zawierają dużo białka, żelaza i witaminy A,B i C. Niestety jest w nich także kwas szczawiowy, który powoduje odwapnienie organizmu. Dlatego nie powinniśmy zbyt często spożywać zup, czy sosów szczawiowych, a posiłek uzupełniać, np. jajkiem lub nabiałem.

Korzenie kobylaków stosuje się w ziołolecznictwie. Wykopuje się je wiosną lub jesienią ze stanowisk naturalnych, czyści, suszy. Wywar z korzeni stanowi środek przeciwbiegunkowy i żółciopędny, ma bowiem działanie ściągające i przeciwbakteryjne.

Szczaw polny - uprawa

W ogródku warto mieć mały zagonek szczawiu, bo to roślina wieloletnia i łatwa w uprawie.

Młode okazy szczawiu polnego lub zwyczajnego można wykopać wiosną z łąki. Większe kępy rozdzielamy na mniejsze kępki i sadzimy w ogródku na spulchnionej odchwaszczonej glebie. Najlepiej, by miała odczyn kwaśny lub lekko kwaśny. Jeśli jest on obojętny lub lekko zasadowy, dodajemy nieodkwaszonego torfu (2-3 łopaty na 1 m kwadratowy). Ważna jest także stała, dostateczna wilgotność gleby.

Szczaw ogrodowy dostępny jest w nasionach. Do ich wysiewu wybieramy stanowisko nasłonecznione lub lekko zacienione przez część dnia. Glebę przygotowujemy, jak powyżej. Możemy ą też wzbogacić przekompostowanym lub granulowanym obornikiem.

Najlepszą porą wysiewu jest wczesna wiosna bądź sierpień. W pierwszym roku uprawy podlewamy i odchwaszczamy zasiewy. Jeśli siewki wzeszły zbyt gęsto, przerywamy je. Plon możemy zbierać w następnym roku. Pamiętajmy o regularnym usuwaniu wyrastających pędów kwiatowych, gdyż kwitnienie pogarsza plon liści.

Zwalczanie szczawiu polnego

Czasem szczaw sam wysieje się ogródku jako chwast. U mnie często pojawiają się kobylaki. Wyrywam je ręcznie wraz z korzeniem palowym.

Odradzam stosowanie herbicydów do usuwania szczawiu jako ogrodowego chwastu.

Kiedy szczaw rośnie, kiedy go zbieramy
Najintensywniejszy wzrost następuje na wiosnę. Liście rosną do góry, w rozetach. Pod ziemia rozrastają się korzenie i kłącza, które dają odrosty. Dzięki temu kępy szczawiu z roku na rok poszerzają się.

Liście zbieramy wiosną, gdy osiągną swoją maksymalną wysokość. Nie ścinamy z rośliny wszystkich za jednym razem, by wkrótce roślina mogła jak najszybciej odbudować swe części nadziemne. Latem z każdego okazu ścinamy po kilka liści za jednym razem.

Zupa szczawiowa

Można przygotować tzw. czystą zupę szczawiową i podawać ją z jajkiem na twardo, pokrojonym na kawałki.

Ja zawsze najpierw gotuję wywar z włoszczyzny, kilku ziaren ziela angielskiego i pieprzu, kilku liści laurowych i ewentualnie mięsa, po czym wywar przecedzam i dodaję do niego koncentrat szczawiowy ze słoika - ugotowanego i zblendowanego, w ilości 1 słoik na 3 l wody. Doprawiam do smaku solą i cukrem

Jeśli mamy do czynienia ze świeżymi listkami szczawiu, to dusimy je w niewielkiej ilości osolonej wody (ok. 400 g na 3l wody), blendujemy i dodajemy do wywaru z włoszczyzny. Na koniec zupę można doprawić śmietaną i mąką rozmącona w niewielkiej ilości wody oraz odrobiną masła. Następnie zagotować i podać z jajkami

Można też ugotować zupę szczawiową na wywarze z warzyw, a także z utartą na grubej tarce marchewką i krojonymi drobno ziemniakami –wtedy ma charakter zupy jarzynowej. Tę też można zaprawić śmietaną.

Czy szczaw polny jest zdrowy

Nie polecam zbierania szczawiu z miejsc, na których wyprowadza się psy na spacer (nieczystości). Jeśli liście zbieramy z nieużytkowanej łąki, to po prostu dokładnie je myjemy, a następnie płuczemy pod bieżącą wodą.

Nie zbieramy go także z miejsc opryskiwanych pestycydami bądź herbicydami (np. z obrzeży pól uprawnych lub sadów), ani z obrzeży szos(z uwagi na spaliny i zanieczyszczenia ołowiem).

Szczawiu nie powinniśmy jeść zbyt często, jako że zawiera kwas szczawiowy. W sezonie wystarczy raz na kilka tygodni.